GALERIA : Książka i drzeworyt w XVI wieku.

W Polsce XVI wieku niezwykle silnie rozwijało się drukarstwo. Zjawisko to było związane z dużym rozkwitem kulturalnym kraju. Wynikał on z szerzenia się na ziemiach polskich koncepcji humanistycznych. Ożywienie nastąpiło nie tylko w sztukach plastycznych ale i w szkolnictwie oraz nauce. Niewątpliwie do tak intensywnego rozwoju polskiej nauki i kultury ( w tym i drukarstwa ) przyczyniła się stabilna sytuacja polityczna i gospodarcza państwa. Ze zrozumiałych powodów wzrastało zapotrzebowanie na książkę drukowaną. Oprócz dzieł politycznych i literackich, pojawiały się także prace poświęcone sprawom gospodarczym - choćby jak przywoływane na tej witrynie kilkakrotnie dzieło Anzelma Gostomskiego, Gospodarstwo. Przeciętny nakład książki wynosił 500 - 1000 egzemplarzy, przy czym ta druga liczba rzadko była przekraczana. Wśród najważniejszych ośrodków drukarskich XVI wieku należy wymienić Kraków, w którym pierwsze drukarnie powstały w 1473 roku. W mieście tym pod koniec wieku XVI działało aż 8 drukarskich oficyn wydawniczych. W całej Rzeczypospolitej pod koniec tego wieku było 20 drukarń. Wśród najsłynniejszych oficyn wydawniczych należy wymienić drukarnie : Henryka Wietora ( ok. 1480 - 1546/7 ), Floriana Unglera ( zm. 1536 ), Jana Hellera ( 1467 - 1525 ), Macieja i Marka Scharffenbergów - wszystkie działające w Krakowie. W tym okresie drukarstwo rozwijało się również m.in. w Toruniu, Wilnie, Wrocławiu. Podstawowym zdobieniem szesnastowiecznej książki był drzeworyt - w dużym stopniu ją
wzbogacający.

 Często w Europie wykorzystywano do ozdabiania drzeworyty słynnych artystów np. Łukasza Cranacha ( zobacz drzeworyt jego autorstwa - 51 KB ). Powszechniejsze było jednak korzystanie z usług mało znanych rzemieślników - drzeworytników, mniejszej klasy niż znani artyści.

( Uwaga : można się spotkać też z innymi danymi mówiącymi o liczbie drukarń w XVI w. )

Drzeworyt

DRZEWORYT - czyli sztuka wycinania w drewnie rysunków znana była już w II w p.n.e. w Indiach. Drzeworyt rozpowszechnił się w Chinach ( VII w n.e. ) - odbijano dzięki niemu różne wzory na tkaninach, karty do gry i wizerunki Buddy. Dzięki kontaktom handlowym Europy z dalekim Wschodem Europa poznała sztukę drzeworytnictwa. Pierwsze drzeworyty spotykamy w Europie na początku XV wieku w Holandii i Niemczech.

Sposób wykonania

Głównym materiałem na którym wycinano rysunki były kawałki drewna ( klocki, lub deseczki ) najczęściej z gruszy, czereśni rzadziej olchy i lipy. Wykorzystywano gatunki mocnego drzewa. Wycięty klocek polerowano dokładnie po tej stronie, na której pojawić miał się rysunek. Następnie korzystając z gęsiego pióra nanoszono rysunek ciemną farbą. Drzeworytnik przy pomocy cienkiego nożyka wycinał drewno. Stopniowo pojawiały się dokładniejsze przyrządy do wycinania ( rylce ). Wyróżnia się dwa typy drzeworytów :

1. Wykonany techniką czarnej kreski - czyli wycinano nożykiem lub dłutkiem drewno znajdujące się obok czarnych narysowanych piórem linii, a więc tę część drzeworytu, która nie była pokryta rysunkiem. Praktycznie wszystkie drzeworyty polskie z XVI wieku wykonano tą techniką. 
2. Wykonany techniką białej kreski - bardzo rzadki. Wycinano na klocku nie tło lecz rysunek ( czyli to co wcześniej narysowano na drewnie gęsim piórem ). Odbitka takiego drzeworytu wykonana na papierze miała biały rysunek na ciemnym tle. ( Zobacz ).

Proces wycinania drzeworytów wymagał dużej precyzji, by nie zniszczyć rysunku. Wycięty drzeworyt po posmarowaniu go farbą drukarską lub mieszaniną sadzy i gumy nadawał się do odbijania na papierze.
W drugiej połowie XVI wieku pojawił się drzeworyt sztorcowy - który był reakcją na coraz częstszą niezwykle dokładną technikę miedziorytu. W drzeworycie sztorcowym - zastąpiono drewno z gruszy bukszpanem, także zaczęto wycinać klocki w poprzek słojów zamiast, jak to robiono do tej pory, wzdłuż słojów. Zrezygnowano z nożyków stosując powszechnie rylce. Jednak to w XVII - XVIII wieku miedziorytnictwo zwyciężyło.

Twórcy drzeworytów

Trudno coś dokładnego powiedzieć o wykonawcach drzeworytów zamieszczanych w książkach z XVI wieku, a więc również i na tej witrynie. Czynności rzemieślnicze prawnie zakazne były polskiej szlachcie. Nie oznacza to, że szlachcic w swoim domu nie mógł zajmować się wycinaniem wzorów w drewnie, jeśli czerpałby z tego przyjemność. Główna rzesza drzeworytników wywodziła się z uboższych mieszkańców miast, rzadziej ze wsi. Najczęściej książki drzeworytami ozdabiali kartownicy - czyli producenci drzeworytów ozdabiających karty do gry i samych kart. Znane są nazwiska kilkudziesięciu kartowników z XVI wieku i okresu późniejszego. Udało się poznać także nazwiska grupy bardziej znanych drzeworytników współpracujących ze słynnymi oficynami wydawniczymi w kraju. Większość drzeworytników pozostała jednak anonimowa. Dokładna analiza ich twórczości ( rysunku i sposobu wycinania drzeworytu ) pozwala wyciągać pewne wnioski np. : czy umieli czytać, czy zapoznali się z treścią ilustrowanego dzieła. I tak Tadeusz Seweryn, znany badacz grafiki staropolskiej wskazał, że autor drzeworytu przedstawiającego orkę w pracy Bartosza Paprockiego Koło rycerskie miał bardzo małe pojęcie o tej czynności - ponieważ zapomniał narysować wszystkich części pługa ( zobacz ). Świadczyć to może o miejskim pochodzeniu drzeworytnika, który dodatkowo nigdy orki nie widział. W większości przypadków twórcy drzeworytów, byli tylko mniej lub bardziej zdolnymi kopistami. By coś przedstawić obserwowali to np. na innych drzeworytach lub miedziorytach, lub też w naturze. Następnym krokiem było jak najlepsze odwzorowanie tego, co widzieli. Oczywiście dla tej części, która wykazywała pomysłowość i umiejętności możemy zarezerwować termin artyści, dla całej reszty : rzemieślnicy.

( Ilustracja przedstawiająca drukarnię pochodzi z francuskiej książki Opera Thomae ( Paryż 1549 ), ilustracje zamieszczono w pracy J. Sowińskiego, Polskie drukarstwo, Wrocław 1988; szesnastowieczny drzeworyt autorstwa Łukasza Cranacha starszego pod tytułem Studnia szarańczy z pracy : W. Hutt, Niemieckie malarstwo i grafika późnego gotyku i renesansu, Warszawa 1985, s.124; drzeworyt wykonany techniką białej kreski z anonimowego druku jarmarczno - odpustowego z 1649 r. pt. Sakwy. W ktorych, nie dla Koni, ale dla ludzi ... Obroki. ).