Rzeczpospolita w XVI wieku

Podstawowe wiadomości i uwaga bardzo ogólne

UWAGA : ZAMIESZCZONO TUTAJ TYLKO WYBRANE I BARDZO UOGÓLNIONE INFORMACJE O RZECZYPOSPOLITEJ W XVI WIEKU. Polska XVI wieku to jedno z największych pod względem powierzchni państw ówczesnej Europy. ( Zobacz mapę części ziem Rzeczypospolitej w XVI wieku ). Zamieszkiwana była przez około 8 milionów mieszkańców. W tej liczbie największą procentowo grupę stanowili chłopi - około 67 %, mieszczanie 23 %, a 10 % szlachta. ( Dokładne dane dla Korony znajdują się w tabelach niżej ). Najważniejsze znaczenie w kraju ( szczególnie pod względem politycznym ) miała szlachta. Jak wspomniano jej liczba sięgała 10 % całej ludności zamieszkującej ziemie polskie - był to jeden z najwyższych procentowych wyników w całej Europie. Szlachta stanowiła dość silnie zróżnicowaną grupę pod względem majątkowym. Najbogatsza była magnateria - w XVI wieku jeszcze nie tak bardzo widoczna, ale stopniowo poszerzająca swoje wpływy. Najbiedniejszą była tak zwana gołota szlachecka, czyli ci którzy nie posiadali żadnego własnego majątku. Większość szlachty stanowili jednak ludzie posiadający większe majątki ziemskie lub gospodarstwa ( tzw. szlachta zagrodowa ). Prawo głosu, podejmowania decyzji w państwie miała właśnie szlachta ciągle dążąca do ograniczenia władzy króla. Za jeden z najważniejszych aktów prawnych z XVI wieku można uznać konstytucję Nihil novi z 1505 roku, w której zapisano zasadę, iż nie można podejmować żadnych decyzji bez zgody szlachty. W kraju funkcjonował sejm walny składający się z trzech sejmujących stanów : króla, senatu i izby poselskiej. Jego organizacja w XVI wieku ulegała zmianie. W drugiej połowie tego stulecia w skład Izby Poselskiej wchodziło około 170 posłów z poszczególnych ziem, wybieranych na sejmikach. W skład Senatu wchodzili : biskupi, wojewodowie, kasztelanowie, urzędnicy koronni i litewscy ( np. marszałkowie, kanclerze ), w liczbie około 140 senatorów. Sejm miał m. in. następujące uprawnienia : uchwalania ustaw ( konstytucji ), podejmowanie decyzji w kwestiach liczebności wojska, wielkości podatków, współdecydowanie o polityce zagranicznej ( m. in. sprawy wojny ). Sejm zwyczajny zwoływano co 2 lata na okres 6 tygodni, sejm nadzwyczajny na dwa tygodnie. O całym wieku XVI w Polsce mówi się, iż był to okres tolerancji religijnej. Jest to prawda. Liczba osób, która zginęła na podstawie wyroków sądowych wydawanych przez władze państwowe, za przestępstwa religijne nie przekroczyła według Janusz Tazbira kilku wypadków. Na zachodzie Europy liczby te były znacznie większe. W Rzeczypospolitej nie do szło również do żadnych rzezi na tle religijnym. Zaznaczyć należy, że dość słabo zbadano zagadnienie zmuszania poddanych do przyjmowania religii wyznawanej przez pana. ( Zobacz : Reformacja a chłopi ). Pod względem kulturalnym dochodzi do silnego rozwoju nauki ( np. M. Kopernik ), sztuki renesansowej ( np. Zamek na Wawelu ), języka polskiego ( np. M. Rej ). Szacunkowe obliczenia dla XVI wieku wskazują, że 80 % dochodu narodowego wytwarzało rolnictwo ( gospodarstwa chłopskie i folwarki szlacheckie, duchowne itd. ).

TABELA I : Polska około roku 1580. Podstawowe dane liczbowe.
Około roku :	Obszar	Ludność	Gęstość zaludnienia	Produkcja zbóż w tyś. ton	Wysokość plonów otrzymanych z 1 ziarna
1350	270 000	1 900 000	7 os. / km 2	460	3,5
1580	815 000	8 000 000	10 os. / km 2	2000	4,7
1660	750 000	6 000 000	9 os. / km 2	90	4,5
Dane za : H. Samsonowicz, Historia Polski do roku 1795, Warszawa 1990, s. 298.

TABELA II : Kategorie ludności zamieszkującej Polskę w końcu XVI wieku.
Kategorie ludności	Wielkopolska	Małopolska	Mazowsze	Prusy Królewskie
Ludność chłopska	68,9	68,9	62,4	59,3
Ludność miejska	25,2	26,3	14,1	36,5
Duchowieństwo	0,3	0,2	0,1	1,2
Szlachta	5,6	4,6	23,4	3,0
Dane za : I. Ihnatowicz, A. Mączak, B. Zientara, J. Żarnowski, Społeczeństwo polskie od X do XX wieku, Warszawa 1988, s. 239.