Sytuacja Prawna Chłopów

Sytuacja chłopów pod względem prawnym na przełomie XV / XVI wieku uległa pogorszeniu. Szlachta wykorzystując swoją uprzywilejowaną pozycję w państwie, przeforsowała szereg aktów ograniczających prawa chłopów.

Statut warcki

W 1423 roku w statucie warckim zapisano, że można pozbawić ziemi buntowniczego i krnąbrnego sołtysa drogą wykupu jego majątku. Ten akt prawny nabierze swojego dużego znaczenia z chwilą dość szybkiego rozwoju folwarku czyli w XVI wieku. Sołtysi dysponowali gospodarstwami wielkości kilku łanów. Stanowili też dla szlachty konkurenta w pozyskiwaniu rąk do pracy na wsi. Zrozumiałe jest, że szlachta dążyła do przejęcia ich gospodarstw. W ciągu całego wieku XVI i XVII obserwujemy proces wykupu majątków sołtysich. ( Zobacz źródła ). Statuty piotrkowskie

W 1496 roku chłopi zostali ograniczeni szeregiem zapisów w statutach piotrkowskich: 1. Tylko jeden syn chłopski mógł opuścić wieś w celach zarobkowych lub związanych z nauką ( po zakończeniu pracy lub nauki musiał wrócić do wsi, by uzyskać dokument od pana nadający mu pełną wolność ). Konstytucja z roku 1509 wprowadzała zasadę, że zgodę na kształcenie musi dać pan i ma się ono rozpocząć przed 12 rokiem życia. 2. Ustalono, że tylko jeden chłop opuści wieś rocznie. 3. Ograniczono możliwość przemieszczania się ludzi luźnych ( nie mających zatrudnienia i stałego miejsca pobytu ) do miast w celach zarobkowych. Szlachcie chodziło o zatrzymanie na wsi jak największej ilości osób zdolnych do pracy. Te postanowienia oznaczały stopniowe przytwierdzanie chłopa do ziemi. Dawniej chłop mógł opuszczać wieś jeśli zagroda była dobrze oporządzona, pola zasiane, a wszystkie powinności wobec pana uregulowane. Nowe przepisy ograniczyły i tak w sumie skromne możliwości legalnego opuszczenia wsi. ( Zobacz źródła ). Wprowadzenie pańszczyzny W 1518 r. i 1520 na sejmie bydgoskim i toruńskim postanowiono ( dla całego kraju ) wprowadzić pańszczyznę wysokości minimum 1 dnia z łana ziemi użytkowanej przez chłopa. Nie uregulowano górnej granicy tego świadczenia, co dawało możliwość dowolnego zwiększania tego obciążenia. Był to jedyny akt prawny w dawnej Rzeczypospolitej regulujący zagadnienie pańszczyzn. ( Zobacz źródła ). Dalsze przywiązywanie chłopa do ziemi Kolejne konstytucje z lat 1501, 1503, 1532, 1543 przywiązywały chłopa coraz bardziej do ziemi. Właściwie tylko córki chłopskie mogły opuszczać wieś w celu zamążpójścia. Konstytucja z 1511 roku głosiła, że małżeństwa córek rolniczych są wolne. O małżeństwie chłopa decydował pan - jeśli wybranka należała do dóbr innego właściciela, to było ono praktycznie niemożliwe. Ograniczano również i kobietom prawo swobodnego zamążpójścia. Wszystkie te postanowienia były kontynuacją procesu zapoczątkowanego w statucie piotrkowskim z 1496 r. Zagadnienie zbiegostwa W XVI wieku wielokrotnie ponawiano konstytucje ( co zresztą świadczy o ich małej skuteczności ) wymierzone w zbiegostwo chłopów. Zbiegostwem nazywano samowolne opuszczenie wsi przez chłopa. Szlachta starała się temu zjawisku zapobiegać wszelkimi sposobami. W 1543 roku uchylono istniejące do tej daty przepisy mówiące o możliwości spłacenia sumą 10 grzywien chłopa, który zbiegł do nowego pana. Kwotę tę wypłacano właścicielowi dóbr, z których zbiegł chłop. Można dodać, że szlachta chętnie przyjmowała osoby zbiegłe do swoich dóbr. Nowe przepisy wprowadzały obowiązek zwrotu poddanego, samo zbiegostwo czyniły przestępstwem nie podlegającym żadnemu przedawnieniu. Zadbano o to, by i miasta wywiązywały się z zadania wyłapywania zbiegów. W źródłach znajduje się tekst konstytucji sejmu piotrkowskiego z 1532 roku wymierzonej w zbiegłych chłopów. Sądownictwo na wsi W 1518 roku zlikwidowano możliwość odwoływania się przez chłopa do sądów królewskich - nastąpiło wyłączenie spraw między chłopem a panem z kompetencji ( uprawnień ) sądów królewskich. Pan chłopa ( dziedzic folwarku ) stawał się osobą, która mogła go sądzić w dowolny sposób. Ten z kolei nie miał się do kogo odwołać a musiał wypełniać nakazy swego pana , który równocześnie był jego sędzią. ( Uwaga : w źródłach z XVI w. znajdujemy jednak wzmianki o nieprzestrzeganiu ściśle nowych praw. Zdarzały się wypadki sądzenia chłopów przed sądami grodzkimi ). Na wsi obowiązywało sądownictwo dominialne ( pańskie ). Sądom przewodniczył wójt, który był reprezentantem właściciela danych dóbr. Sądzono chłopów na podstawie trzech wzajemnie uzupełniających się praw : prawa niemieckiego ( jeśli wieś była na nim założona ), prawa zwyczajowego miejscowego i przepisów prawnych wydawanych przez pana. Od wyroków tego sądu można było się odwołać do sądu pana wsi. Chłopi w królewszczyznach byli w lepszej sytuacji mogli się jeszcze odwoływać dalej do sądów królewskich. ( Uwaga : w literaturze można znaleźć opisane jeszcze inne formy sądownictwa na wsi). Pan wsi dysponował prawem sądzenia i wydawania kary - nawet wyroku śmierci. Często się zdarzało, iż sprawy zagrożone najwyższym wymiarem kary ( śmiercią skazanego ) celowo przekazywano sądom grodzkim. Przykłady kar jakie nakładano na mieszkańców wsi opisane przez Sebastiana Klonowicza znajdują się w źródłach . Posiadanie ziemi Ziemia na której gospodarowali chłopi nie stanowiła ich własności. Jej rzeczywistym właścicielem był pan określonych dóbr: król, zwykły szlachcic lub kościół. Chłop był więc tylko użytkownikiem ziemi. Zwyczajowo było to użytkowanie dziedziczne - przekazywane na męskich potomków. Pan wsi mógł zawsze jednak usunąć chłopa z gospodarstwa. Należy tutaj wspomnieć o odstępstwach od wyżej wymienionej zasady. · Chłopi w Prusach Królewskich zamieszkali w królewszczyznach, gdzie stosowany był system czynszowy, mieli prawo do rzeczywistego posiadania ziemi. W podobnej sytuacji znajdowali się chłopi na Żuławach. · W innej sytuacji byli ci z gospodarzy, którzy posiadali ziemię na tzw. prawie zakupnym - wpłacali ono pewną kwotę panu, która stanowiła rodzaj zabezpieczenia przed : przeniesieniem ich na gorsze grunty, lub usunięciem z ziemi. Pan feudalny mógł to uczynić po zwrocie tej kaucji. Osadnictwo wołoskie i olenderskie Na ziemiach polskich wyróżnić można dwie grupy ludności wiejskiej o innym statusie prawnym, niż posiadała reszta chłopów. Byli to osiedleńcy na prawie olenderskim i wołoskim. Olendrzy stanowili grupę wolnej ludności chłopskiej, początkowo byli to osadnicy holenderscy osadzani na Żuławach. Potem prawem olenderskim obejmowano również ludność pochodzenia polskiego. Cechami tego osadnictwa była : wolność osobista, posiadanie samorządu, organizacja gromadzka. Właściciel terenów, na których mieszkali sprawował nad nimi władzę sądowniczą. Na marginesie można dodać, że olendrzy wyróżniali się swoją zamożnością w masie chłopskiej. Na prawie wołoskim osadzano ludność wiejską głównie na Podkarpaciu. Prawo to regulowało obowiązki chłopskie nie w postaci pańszczyzn lecz czynszów. Składano je w postaci dziesięciny z sera i owiec. Wieś dysponowała rozwiniętym samorządem. Na jej czele stał kniaź - czyli sołtys. Kilka wsi tworzyło krainę z krajnikiem ( tzw. wojewoda wołoski ) jako przewodniczącym tej społeczności. OBOWIĄZKI CHŁOPÓW Robocizny Robocizny były głównym i najcięższym obowiązkiem chłopów. Na pierwsze miejsce spośród nich wybija się PAŃSZCZYZNA. Ze źródeł znana jest już dużo wcześniej. W wieku XVI prawnie miała wynosić minimum jeden dzień z łanu w tygodniu. Pańszczyzna tygodniowa średnio ( bo w różnego typu dobrach i w określonym czasie) miała wymiar na początku wieku 1 - 2 dni a w końcu wieku 2 - 4 dni z łanu ziemi chłopskiej. Wyróżniamy dwa jej typy : Pańszczyzna sprzężajna ( ciągła ) - czyli wykonywana zaprzęgiem wołów rzadziej koni z pługiem, broną, wozem. Była świadczona przez bogatych kmieci ewentualnie zagrodników posiadających sprzężaj. Czasami zamieniano ją na pańszczyznę pieszą ( np. w żniwa ). Piesza - świadczona przez mniej zamożnych gospodarzy : zagrodników, chałupników, polega a na wykonywaniu robót polowych, bez pomocy zwierząt pociągowych, własnymi siłami przy użyciu własnych narzędzi na gospodarstwie pańskim. Obie jej formy trwały od wschodu do zachodu słońca - czyli kilkanaście godzin, z 1 - 2 godzinną przerwą na posiłek. Być może pracowano również w nocy. Pańszczyznę nazywano też rentą odrobkową. Uwaga : Nie na wszystkich ziemiach ówczesnej Rzeczypospolitej pańszczyzna istniała lub miała dominujące znaczenie - przykładem takich terenów są : Żuławy, Pomorze Wschodnie, Kujawy , Podhale. Dokumenty wprowadzające minimalny wymiar pańszczyzny można zobaczyć w źródłach . JUTRZNIA - była inną starszą formą robocizny, którą musieli świadczyć chłopi: chłop uprawiał przez cały rok określony kawałek ziemi pańskiej i oddawał uzyskane plony właścicielowi ziemi. ROBOCIZNA KMIECA - zanikająca w XVI wieku robocizna polegająca na wykonaniu obowiązkowych prac dla pana - wynosiła 6, 12 dni. TŁOKI ( POWABY, POSŁUGI )- dodatkowe zobowiązania chłopa na rzecz folwarku, wynosiły średnio do 4 dni w roku, świadczone szczególnie w żniwa. PRZEWOZY - obowiązek przewożenia kilkakrotnie w ciągu roku określonych towarów ( np. zboże, drewno ). Przewozy określano w milach sięgały one wielkości 5 -12 mil, ale widoczna jest tendencja do ich zwiększania. W źródłach znajduje się wypowiedź jezuity Marcina Śmigleckiego o chłopskich podwodach. ( Więcej o transporcie lądowym na stronie : Transport ). STRÓŻA - obowiązek pilnowania folwarku, brogów, stodół, a także zasiewów świadczony przez chłopów. Czynsze Płacenie czynszu pieniężnego było kolejnym obowiązkiem chłopa. W XVI wieku nie ulegał on drastycznym podwyżkom, wynosił średnio 30 - 48 groszy z łanu. W obrębie tych samych dóbr mogły wystąpić duże różnice w płaconych czynszach. Zwyczajowo czynsz był płacony swojemu panu w dniu 11 XI czyli na św. Marcina, ewentualnie co kwartał. ( Sumy wymienione powyżej można porównać z Cenami i płacami w XVI wieku ). Daniny   Daniny - były świadczeniem składanym swojemu panu. Dla różnych terenów mogły mieć inną wielkość - związaną jednak ze zwyczajami panującymi na określonym terenie. Mogły one wynosić np. 30 jaj, 2 gęsi, pewną liczbą korcy zboża . Często w źródłach spotyka się daninę określaną jako sep - czyli składaną w zbożu ( 1 - 6 korcy owsa z łanu, lub rzadziej 1 - 2 korce żyta ). Daniny wspomagały gospodarkę pańską w pewnych okresach - m.in. na Wielkanoc. Ich pochodzenie jest średniowieczne. Obowiązki wobec państwa Obowiązki wobec państwa były zdecydowanie niższe od zobowiązań wobec pana wsi. Stałym obciążeniem była opłata w wysokości 2 groszy z łanu i 12 groszy z łanu, gdy sejm uchwalił pobór. Kwota ta w późniejszym okresie wzrosła. Obowiązki wobec kościoła Dziesięcina - była największym chłopskim obciążeniem na rzecz kościoła. Jej geneza sięga początków państwowości polskiej. Dziesięcina polegała na oddawaniu co 10 snopa z pola ( stąd: dziesięcina snopowa ). Była ona niezwykle niekorzystna dla chłopa ponieważ zboże musiało pozostawać na polu, aż do chwili gdy osoba duchowna lub jej przedstawiciel wskazał , które snopki mają zostać dostarczone do jego stodoły lub brogu. Ta zwłoka w zwożeniu zboża często mogła pociągnąć za sobą straty w plonach np. spowodowane warunkami klimatycznymi. Szacunkowe wyliczenia A. Wyczańskiego mówią, ze wartość dziesięciny chłopskiej w XVI wieku mogła wynosić 6 - 7 złotych. ( Uwaga : można się też spotkać z dziesięcinami płaconymi w pieniądzu i tzw. zryczałtowanymi - płaconymi w ziarnie lub w pieniądzu). Chłop zobowiązany był jeszcze do składania dwóch świadczeń : mesznego - daniny dla plebana w wysokości korca zboża z gospodarstwa chłopskiego kolendy - mała opłata pieniężna zbierana w okresie świątecznym Opis wybierania dziesięciny dał M. Rej - zobacz w źródłach.