Ziemia na której gospodarowali chłopi
nie stanowiła ich własności. Jej rzeczywistym właścicielem był pan
określonych dóbr: król, zwykły szlachcic lub kościół. Chłop był więc
tylko użytkownikiem ziemi. Zwyczajowo było to użytkowanie
dziedziczne - przekazywane na męskich potomków. Pan wsi mógł zawsze
jednak usunąć chłopa z gospodarstwa. Należy tutaj wspomnieć o
odstępstwach od wyżej wymienionej zasady.
· Chłopi w Prusach Królewskich zamieszkali w
królewszczyznach, gdzie stosowany był system czynszowy, mieli prawo do
rzeczywistego posiadania ziemi. W podobnej sytuacji znajdowali się chłopi
na Żuławach.
· W innej sytuacji byli ci z gospodarzy, którzy
posiadali ziemię na tzw. prawie zakupnym - wpłacali ono pewną kwotę panu,
która stanowiła rodzaj zabezpieczenia przed : przeniesieniem ich na
gorsze grunty, lub usunięciem z ziemi. Pan feudalny mógł to uczynić po
zwrocie tej kaucji.
Osadnictwo wołoskie i olenderskie
Na ziemiach polskich wyróżnić można dwie grupy
ludności wiejskiej o innym statusie prawnym, niż posiadała reszta
chłopów. Byli to osiedleńcy na prawie olenderskim i wołoskim.
Olendrzy stanowili grupę wolnej ludności chłopskiej,
początkowo byli to osadnicy holenderscy osadzani na Żuławach. Potem
prawem olenderskim obejmowano również ludność pochodzenia polskiego.
Cechami tego osadnictwa była : wolność osobista, posiadanie samorządu,
organizacja gromadzka. Właściciel terenów, na których mieszkali sprawował
nad nimi władzę sądowniczą. Na marginesie można dodać, że olendrzy
wyróżniali się swoją zamożnością w masie chłopskiej.
Na prawie wołoskim osadzano ludność wiejską głównie na
Podkarpaciu. Prawo to regulowało obowiązki chłopskie nie w postaci
pańszczyzn lecz czynszów. Składano je w postaci dziesięciny z sera i
owiec. Wieś dysponowała rozwiniętym samorządem. Na jej czele stał kniaź -
czyli sołtys. Kilka wsi tworzyło krainę z krajnikiem ( tzw. wojewoda
wołoski ) jako przewodniczącym tej społeczności.
OBOWIĄZKI CHŁOPÓW
Robocizny
Robocizny były głównym i najcięższym obowiązkiem
chłopów. Na pierwsze miejsce spośród nich wybija się
PAŃSZCZYZNA. Ze
źródeł znana jest już dużo wcześniej. W wieku XVI prawnie miała wynosić
minimum jeden dzień z łanu w tygodniu. Pańszczyzna tygodniowa średnio (
bo w różnego typu dobrach i w określonym czasie) miała wymiar na początku
wieku 1 - 2 dni a w końcu wieku 2 - 4 dni z łanu ziemi chłopskiej.
Wyróżniamy dwa jej typy :
- Pańszczyzna sprzężajna ( ciągła ) - czyli wykonywana
zaprzęgiem wołów rzadziej koni z pługiem, broną, wozem. Była świadczona
przez bogatych kmieci ewentualnie zagrodników posiadających sprzężaj.
Czasami zamieniano ją na pańszczyznę pieszą ( np. w żniwa ).
- Piesza - świadczona przez mniej zamożnych gospodarzy :
zagrodników, chałupników, polega a na wykonywaniu robót polowych, bez
pomocy zwierząt pociągowych, własnymi siłami przy użyciu własnych
narzędzi na gospodarstwie pańskim.
Obie jej formy trwały od wschodu do zachodu słońca -
czyli kilkanaście godzin, z 1 - 2 godzinną przerwą na posiłek. Być może
pracowano również w nocy. Pańszczyznę nazywano też rentą odrobkową.
Uwaga : Nie na wszystkich ziemiach ówczesnej
Rzeczypospolitej pańszczyzna istniała lub miała dominujące znaczenie -
przykładem takich terenów są : Żuławy, Pomorze Wschodnie, Kujawy ,
Podhale.
Dokumenty wprowadzające minimalny wymiar pańszczyzny
można zobaczyć w źródłach .
JUTRZNIA - była inną starszą formą
robocizny, którą musieli świadczyć chłopi: chłop uprawiał przez cały rok
określony kawałek ziemi pańskiej i oddawał uzyskane plony właścicielowi
ziemi.
ROBOCIZNA KMIECA - zanikająca w XVI wieku
robocizna polegająca na wykonaniu obowiązkowych prac dla pana - wynosiła
6, 12 dni.
TŁOKI ( POWABY, POSŁUGI )- dodatkowe zobowiązania
chłopa na rzecz folwarku, wynosiły średnio do 4 dni w roku, świadczone
szczególnie w żniwa.
PRZEWOZY - obowiązek przewożenia kilkakrotnie w
ciągu roku określonych towarów ( np. zboże, drewno ). Przewozy określano
w milach sięgały one wielkości 5 -12 mil, ale widoczna jest tendencja do
ich zwiększania. W źródłach znajduje
się wypowiedź jezuity Marcina Śmigleckiego o chłopskich podwodach. (
Więcej o transporcie lądowym na stronie : Transport ).
STRÓŻA - obowiązek pilnowania folwarku, brogów,
stodół, a także zasiewów świadczony przez chłopów.
Czynsze
Płacenie czynszu pieniężnego było kolejnym
obowiązkiem chłopa. W XVI wieku nie ulegał on drastycznym podwyżkom,
wynosił średnio 30 - 48 groszy z łanu. W obrębie tych samych dóbr mogły
wystąpić duże różnice w płaconych czynszach. Zwyczajowo czynsz był
płacony swojemu panu w dniu 11 XI czyli na św. Marcina, ewentualnie co
kwartał. ( Sumy wymienione powyżej można porównać z Cenami
i płacami w XVI wieku ).
Daniny
Daniny - były świadczeniem składanym swojemu panu.
Dla różnych terenów mogły mieć inną wielkość - związaną jednak ze
zwyczajami panującymi na określonym terenie. Mogły one wynosić np. 30
jaj, 2 gęsi, pewną liczbą korcy zboża . Często w źródłach spotyka się
daninę określaną jako sep - czyli składaną w zbożu ( 1 - 6 korcy owsa
z łanu, lub rzadziej 1 - 2 korce żyta ). Daniny wspomagały gospodarkę
pańską w pewnych okresach - m.in. na Wielkanoc. Ich pochodzenie jest
średniowieczne.
Obowiązki wobec państwa
Obowiązki wobec państwa były zdecydowanie niższe
od zobowiązań wobec pana wsi. Stałym obciążeniem była opłata w
wysokości 2 groszy z łanu i 12 groszy z łanu, gdy sejm uchwalił
pobór. Kwota ta w późniejszym okresie wzrosła.
Obowiązki wobec kościoła
Dziesięcina - była największym chłopskim
obciążeniem na rzecz kościoła. Jej geneza sięga początków
państwowości polskiej. Dziesięcina polegała na oddawaniu co 10 snopa
z pola ( stąd: dziesięcina snopowa ). Była ona niezwykle niekorzystna
dla chłopa ponieważ zboże musiało pozostawać na polu, aż do chwili
gdy osoba duchowna lub jej przedstawiciel wskazał , które snopki mają
zostać dostarczone do jego stodoły lub brogu. Ta zwłoka w zwożeniu
zboża często mogła pociągnąć za sobą straty w plonach np. spowodowane
warunkami klimatycznymi. Szacunkowe wyliczenia A. Wyczańskiego mówią,
ze wartość dziesięciny chłopskiej w XVI wieku mogła wynosić 6 - 7
złotych. ( Uwaga : można się też spotkać z dziesięcinami płaconymi w
pieniądzu i tzw. zryczałtowanymi - płaconymi w ziarnie lub w
pieniądzu). Chłop zobowiązany był jeszcze do składania dwóch
świadczeń :
- mesznego - daniny dla plebana w wysokości korca zboża z
gospodarstwa chłopskiego
- kolendy - mała opłata pieniężna zbierana w okresie świątecznym
Opis wybierania dziesięciny dał M. Rej - zobacz w źródłach.
|
|
|
Komentarze
Prześlij komentarz