STATUT WARCKI Z 1423 ROKU. ( FRAGMENT O
SOŁTYSIE ).
XXIV. Nieużytecznego sołtysa pan w dziedzictwie mając albo
krnąbrnego może rozkazać mu sołectwo jego sprzedać, który gdyby nie mógł mieć
nabywcy, wtedy ów dziedzic z wymienionym sołtysem powinien i są obowiązani
przyjść przed sędziego ziemskiego i przyjąć oraz wybrać dwie osoby roztropne,
żadnej ze stron niepodejrzane, które w ten sposób wartość sołectwa na jedną
sumę taksując, oznajmią jej wysokość temuż panu lub dziedzicowi do
zapłacenia. I tak pan po zapłaceniu owej taksy pieniężnej dla siebie sołectwo
otrzyma.
UWAGI DO TEKSTU : Źródło pisane o charakterze normatywnym.
Wydane za panowania Władysława Jagiełły ( 1386 - 1434 ). Ten akt prawny
przyczynił się w dużym stopniu do rozwoju folwarku pańszczyźnianego. W 1563
roku w konstytucji sejmowej przyjęto zasadę, że w królewszczyznach wszystkie
sołectwa, które nie są w posiadaniu szlachty można wykupić.
ROZWÓJ FOLWARKU W MAŁOPOLSCE W XV WIEKU
Lusławice, wieś położona w parafii Opatkowice, której
dziedzicami są [...] W której to wsi są łany kmiece, podobnie zagrody, z
których to wszystkich płaci się i zbiera dziesięcinę snopową i konopną dla
kapituły krakowskiej, a wartość jej jest oceniana obecnie na 12 grzywien.
Podobnie są tamże trzy dwory rycerskie płacące dziesięcinę kościołowi w
Starym Brzesku, chociaż od dawnych czasów był tamże jeden folwark; lecz po
zwiększeniu się liczby dziedziców i po wyrzuceniu kmieci pomnożyły się
folwarki, a dziesięciny zostały przez szlachtę zabrane kapitule [...]
UWAGI DO TEKSTU : Autorem tego tekstu był Jan Długosz (
1415 - 1480 ), historyk, kanonik krakowski a od 1436 r. arcybiskup lwowski.
Wybrany fragment pochodzi z pracy Liber beneficiorum dioecesic
Cracoviensis - czyli tłumacząc nazwę: Księgi uposażeń diecezji
krakowskiej. W księgach tego typu kościół zapisywał informację o swoich
dobrach i wielkości ( sumach ) zobowiązań na rzecz danych parafii w
określonych diecezjach. Zamieszczony tutaj fragment pochodzi z
publikacji Polska w okresie monarchii stanowej 1346 - 1456, wybór
tekstów, w opracowaniu R. Hecka, Warszawa 1955, s. 36 - 37.
POJĘCIA :
dziesięcina - to świadczenie na rzecz kościoła, dziesięcina snopowa polegała
na tym, że wybierano co 10 snop w polu, problemem dla chłopa było dość długie
pozostawianie zboża na polu - aż do chwili ,,wybrania " co mogło
doprowadzić do utraty części zbiorów; szlachta płaciła dziesięcinę swobodną
na rzecz wybranego przez siebie kościoła; w XVI wieku można wielkość
dziesięciny w przeliczeniu na złote szacować na około 6 - 7 złotych.
Żartobliwe opisanie sposobu wybierania dziesięciny dał M. Rej ( zobacz ).
Warto również zobaczyć stronę : Ceny i płace w XVI wieku.
STATUTY PIOTRKOWSKIE Z 1496 ROKU. ( FRAGMENT O ZAKAZIE OPUSZCZANIA WSI PRZEZ
CHŁOPÓW )
Dalej, zaradzając dowolności młodzieży plebejskiej, jak i
opustoszeniu, dóbr postanowiliśmy, aby tylko jeden syn ze wsi od ojca mógł
odchodzić do służby, a szczególnie do nauki albo do rzemiosła. Kiedy zaś
powróci, powinien otrzymać świadectwo od pana obszaru, z którym, jako
wyzwolony, może iść do rzemiosła albo do służby.
Ponieważ liczni mężczyźni i kobiety z ziem mazowieckich i
innych ziem Królestwa Polskiego w czasie żniw zwykli udawać się do Śląska i Prus,
skutkiem czego w ziemiach polskich niełatwo dostać robotników i służby,
przeto zarządzamy, aby wszyscy tacy przez władze byli zatrzymywani i oddawani
do robot ziemianom.
UWAGI DO TEKSTU : Źródło pisane o charakterze normatywnym.
Wydane za panowania Jana Olbrachta ( 1492 - 1501 ).
STATUTY PIOTRKOWSKIE Z 1496 ROKU. (
FRAGMENT O WOLNEJ ŻEGLUDZE NA RZEKACH ).
Postanowiliśmy , aby żegluga na rzekach Królestwa naszego,
w górę i dół, z wszelakiego rodzaju towarami była wolna dla wszystkich ludzi
jakiegokolwiek stanu, zakazując wszelkie przeszkody i cła.
UWAGI DO TEKSTU : Źródło pisane o charakterze normatywnym.
Wydane za panowania Jana Olbrachta ( 1492 - 1501 ). Wbrew pozorom nie należy
rozumieć tego aktu prawnego jako rzeczywistego zwolnienia ,, dla wszystkich
ludzi " . Zwolnieniem objęta została szlachta. Można tutaj dodać, że cła
rzeczne nie były wysokie ( np. na zboże wynosiły kilka procent ) i część
historyków twierdzi, że zapis o zwolnieniu szlachty z ceł nie miał większego
znaczenia dla rozwoju eksportu ( wywozu ).
STATUTY PIOTRKOWSKIE Z 1496 ROKU. ( FRAGMENT O ZAKAZIE
POSIADANIA DÓBR WIEJSKICH PRZEZ MIESZCZAN ).
Dalej postanawiamy, że mieszczanom i plebejuszom nie wolno
dóbr ziemskich kupować, dzierżawić lub posiadać, a to dlatego, iż oni
posiadając takie dobra, zwykli szukać sposobności zwolnienia się od wypraw
wojennych. A którzy już weszli w posiadanie dóbr ziemskich, mają je pewnego
czasu sprzedać, pod karą.
UWAGI DO TEKSTU : Źródło pisane o charakterze normatywnym.
Wydane za panowania Jana Olbrachta ( 1492 - 1501 ).
POJĘCIA :
plebs - tutaj pod tym pojęciem należy rozumieć wszystkie osoby nie będące
szlachtą
UNIWERSAŁ KRÓLEWSKI O USTAWIE SEJMU
KRAKOWSKIEGO Z DNIA 3 MARCA 1518 R.
Na żądanie szlachty ziemi wieluńskiej ustanawiamy na
obecnym sejmie krakowskim zgodą powszechną naszej rady [ senatu ], że wszyscy
chłopi [coloni ] wszystkich i poszczególnych wsi, tak naszych, jak
szlacheckich, w tejże ziemi wieluńskiej położonych, którzy dotychczas na
podstawie przywileju lub zwyczaju albo jakiegokolwiek i immunitetu , nie byli
zobowiązani do wykonywania jakichkolwiek prac, winni i niech będą zobowiązani
pracować teraz i po wieczne czasy przez jeden dzień w każdym tygodniu dla
swoich panów; a inne prace, które zwykle wykonywali, winny być zachowane
według dawnego zwyczaju. A przeto polecamy tobie, abyś to postanowienie kazał
ogłosić na rynkach miast i miasteczek twego starostwa i przed kościołami w dni
świąteczne, a także podał do wiadomości wszystkich i poszczególnych chłopów,
tak naszych [ królewskich ], jak i szlacheckich, a to z uwagi na pełniony
przez ciebie urząd, jak i łaskę naszą.
UWAGI DO TEKSTU : Źródło pisane o charakterze normatywnym
( prawnym ). Wydane za panowania Zygmunta I Starego ( 1506 - 1548 ).
POJĘCIA :
uniwersał - rodzaj rozporządzenia władcy, ogłaszany publicznie
immunitet - przywilej zazwyczaj sądowniczy lub handlowy, nadawany przez
władcę określonej osobie ( najczęściej szlachcicowi )
STATUT TORUŃSKI Z 1520 ROKU.
Zygmunt etc., ogłaszamy niniejszym wszystkim, iż bacząc na
korzyść poddanych naszych, za radą i zgodą wszystkich senatorów naszych
obojga stanów i posłów ziem koronnych postanawiamy i uchwalamy na wieczne
czasy, iż wszyscy osadnicy, czyli kmiecie wszystkich wsi, tak naszych, jak
poddanych naszych jakiegokolwiek stanu, który przedtem nie pracowali jednego
dnia w tygodniu, dla nas i swoich panów z każdego łanu jeden dzień tygodniowo
mają i są obowiązani pracować, z wyjątkiem tych wieśniaków, którzy czynszem w
pieniądzach lub zbożu, albo jakąkolwiek opłatą lub daniną , robociznę panom
swoim już przedtem spłacili. To jednak postanawia się do rozstrzygnięcia ich
panom i to także szczególnie zastrzegając, że ustawa nie dotyczy tych kmieci,
którzy więcej dni w tygodniu dla was i dla swoich panów zwykli pracować,
albowiem to prawo odnosi się tylko do tych, którzy mniej niż jeden dzień w
tygodniu dla nas i swoich panów zwykli pracować.
UWAGI DO TEKSTU : Źródło pisane o charakterze normatywnym
( prawnym ) . W czasie trwania sejmu bydgoskiego i toruńskiego szlachta
starała się wprowadzić obowiązek świadczenia pańszczyzny przez chłopów co
najmniej przez jeden dzień w tygodniu z łanu. Trzeba pamiętać jednak, że
szlachta dążyła do dalszego zwiększenia wymiaru obciążeń pańszczyźnianych. W
części wsi chłopi mogli mieć zapewniony przywilejem mniejszy wymiar pańszczyzny.
Najistotniejsze jest to, iż chłopi nie mogli liczyć na żadną pomoc instytucji
państwowych, a prawo do zwiększania ( lub zmniejszania ) wymiaru pańszczyzny
było wyłącznym prawem pana.
POJĘCIA :
etc. - etecera ( czyli i tak dalej ), w oryginalnym źródle ( i wszelkiego
typu dokumentach z tego okresu w tym miejscu tekstu wymieniane są wszystkie
tytuły władcy ).
USTAWA SEJMU PIOTRKOWSKIEGO PRZECIWKO ZBIEGŁYM CHŁOPOM Z 1532 ROKU.
Radząc nad pożytkiem spraw prywatnych ogółu [ szlachty ]
naszego królestwa, które najwięcej szkody ponoszą przez złośliwość zbiegłych
chłopów , czyli kmieci, lub ich synów, tak, że wielu z naszych poddanych z
braku sług i robotników cierpi na skutek zaniedbania pilnych robót,
postanawiamy i uchwalamy : Starostowie i ich zastępcy, jak również władze
miejskie grodów i miast mają chwytać przebywających tam wszystkich chłopów ,
czyli kmieci, zagrodników, czy jakichkolwiek innych poddanych lub ich synów,
którzy uciekając bez wiedzy i woli swego pana przenoszą się do innych okolic.
Schwytanych mają używać do prac służebnych tak długo, dopóki pan zatrzymanego
lub zatrzymanych od nalazłszy nie zażąda ich. Na żądanie bowiem pana i na
mocy dowodu, że to jest jego poddany, starostowie i ich zastępcy oraz władze
miejskie grodów i miast będą mieć obowiązek wydać owego [poddanego ]
bezzwłocznie za pobraniem od tego, kto dochodzi swego poddanego, dwunastu groszy,
które według naszego postanowienia będą im się należały za trud i staranność
wykazaną przez zatrzymanie poddanego.
UWAGI DO TEKSTU : Źródło pisane o charakterze normatywnym
( prawnym). Wydane za panowania Zygmunta I Starego ( 1506 - 1548 )
POJĘCIA :
kmieć - gospodarz pełnorolny posiadający duże gospodarstwo
zagrodnik - gospodarz posiadający tylko niewielką zagrodę i mało ziemi.
Dokładne definicje zobacz tu : Kategorie ludności wiejskiej ( a dokładnie podział ludności wsi ).
KONSTYTUCJA Z 1538 ROKU NAKAZUJĄCA PRZYMUSOWE
POZBYWANIE SIĘ POSIADŁOŚCI ZIEMSKICH PRZEZ MIESZCZAN.
[...] Postanawiamy, że mieszczanie i plebs na przyszłość,
zgodnie z dawnym zakazem dóbr ziemskich dziedzicznych nie mają kupować [...].
Dobra zaś, które mieszczanie do tego czasu posiadali i posiadają, mogą
zachować na przeciąg 4 lat: owe zaś dobra powinni sprzedać według własnej
woli komukolwiek ze stanu szlacheckiego pod groźbą ich utraty.
UWAGI DO TEKSTU : Źródło pisane o charakterze normatywnym.
Wydane za panowania Zygmunta I Starego ( 1506 - 1548 ). Na wsi swoje majątki
posiadali zamożni mieszczanie lub władze miejskie. Szlachta bała się
konkurencji gospodarczej ze strony mieszczan, liczyła również na dodatkową
ziemię dla swoich folwarków.
USTAWA SEJMU KRAKOWSKIEGO Z 1543 ROKU
W sprawie zakazu posiadania przez mieszczan i plebejuszów
dóbr ziemskich, chcemy przeprowadzić egzekucję, zwłaszcza statutu wydanego
przed 4 laty, i już pewne osoby z tego tytułu pozwaliśmy naszymi listami.
UWAGI DO TEKSTU : Źródło pisane o charakterze normatywnym.
Wydane za panowania Zygmunta I Starego ( 1506 - 1548 ). Ten akt prawny, był
próbą realizacji wcześniejszych postanowień ustaw z 1496 r. i 1538 r.
POJĘCIA :
egzekwować - tu wykonywać
Porównaj : statuty
piotrkowskie z 1496 roku; i konstytucję
z 1538 roku.
ANZELM GOSTOMSKI O ZASADACH GOSPODARKI FOLWARCZNEJ W POLSCE W XVI W. (
WYBRANE FRAGMENTY )
Kmieć naprzód posłuszeństwo panu powinien, a iżby mu dobry
przykład urzędnik z włodarzem z siebie dał, a co ci mu rozkażą, ma z
pilnością dojźrzeć tego, aby tako było: bo nic na rozkazaniu, ale na
dojźrzeniu każda rzecz należy, aby to uczyniono. Gdzie nie posłucha, dom
zamknąć; gdzie nie wynidzie, chłostę 4 plagi przez gołe ciało, i znowu
odrobić kazać. Kmieć kiedy z czym albo po co przyjdzie, aby nie czekał, zaraz
go odprawić. Kmieć ma o strzec, a urzędnik ma tego dojźrzeć, aby we złą drogę
żaden sprzężajem nie robił, ale na ten czas sam sobą ma robić, bo się taka robota
może naleźć i w niepogodę, i we złą drogę, gdyż w każdym domu zawżdy jest co
czynić. Kmieć gdy na przewód jedzie, ma tego pilnie strzec, aby lada z czym
nie jeździł ani ze czczym wozem nazad, kiedy mu jest dać co wziąć, jednak ma
się urzędnikowi opowiedzieć, choć nic nie powiezie. Wór, siekierę zawżdy ma
mieć z sobą.
Kmieć tak się ma jeden z drugim doglądać z pilnością, żeby wszyscy panu
robili i ma opowiedzieć sąsiad przed urzędnikiem na sąsiada, gdzie by nie
robił, bo z tego rośnie nieposłuszeństwo i szkoda wielka, i włodarz sumnienie
psuje, kiedy mu się który raz przepiecze. Kmieć kart ma nie grywać, a
urzędnik ma tego dojźrzeć i karać, aby łotrostwa nie patrzyli. Kmiecie aby w
miasteczkach przyległych na noc nie bywali, gdy na targ jeżdżą albo choć po
cole [ cokolwiek ] inszego, ma tego urzędnik dojrzeć i zakazać pod winą [
karą ] .
Kmiotkowie, gdy pobory [ podatki ] każą dawać, mają je porządnie oddawać
czasu swego, a z tym nie omieszkiwać nigdy; kwity rządnie chować, a urzędnik
ma tego dojźrzeć. Także poradlne [ stały podatek gruntowy ] i każde
królewskie dochody [...].
Kmieć jeden u drugiego rolej nie ma kupować: który kupi, zboże niech straci i
winę da : a on panu pieniądze da i winę też da, co przedał [...]
Kmiotek, kiedy rolę puszcza, ma budowanie całe oddać, woły i zasiewek [...]
Dani [ daniny ] : kapłuny, gęsi, jajca, co w uboższych wsiach, ma to być
pierwej wybierane [...]Kmieć, który czynszu w wigiliją św. Marcina [ 11
listopada ] nie da, który jest niewielki, nazajutrz po św. Marcinie tyle
dwoje [ podwójnie ] ma oddać pod winą.
UWAGI DO TEKSTU : Źródło pisane o charakterze opisowym.
Jego autorem był Anzelm Gostomski ( 1508 - 1588 ) szlachcic, który przeszedł
na kalwinizm. Od roku 1572 pełnił funkcję wojewody rawskiego. Na Mazowszu i
Lubelszczyźnie posiadał 28 wsi, miał także własny spichrz we wsi Kamion u
ujścia Bzury. Gostomski napisał rozprawę pod tytułem Gospodarstwo wydaną
w 1588 roku znaną i powszechnie cenioną w kręgach szlacheckich w XVI wieku (
i później ). Publikacja ta miała charakter podręcznika, w którym autor
doradzał jak najlepiej gospodarować na folwarku.
SEBASTIAN KLONOWICZ O DOLI CHŁOPA ( 1600 rok )
[...] Kmiotaszek ubogi ustannie dla dwora
Robi sobą i bydłem aże do wieczora,
Karmi się ustawicznie biedą i kłopotem,
Zimnem i upalaniem, łzami, dymem, potem,
Cierpi kuny , biskupy, korbacze, gąsiory,
Osoczniki, pochlebce, podatki pobory
I pany furiaty, opiłe tyrany
Pyszne, chciwe, wszeteczne [...]
Mówi z pokorą:,, Niech się dzieje Boża wola “
Chocia grady potłuką, choć susza zaszkodzi,
Chocia zboże wymoknie dla długiej powodzi,
Chocia spasie zły sąsiad, ostatek ukradnie,
Wszystkiego tego oracz ożałuje snadnie.
Kiedy chybią ogrody, więc do lasu na gier,
Jeśli pola szwankują, do dąbrowy na żer.
Nie szemrze, nie swarzy się i z ziemią, i z Bogiem
Żywi się nieboraczek bardzo niskim brogiem. [...]
UWAGI O TEKŚCIE : Źródło pisane o charakterze opisowym.
Jego autorem był Sebastian Klonowicz ( 1545 - 1602 ), poeta, z pochodzenia
mieszczanin, burmistrz w Lublinie i rajca miejski. Był on autorem m.in. Flisu,
to jest spuszczanie statków na Wisłą i innymi rzekami do niej
przypadającymi, ( 1595 rok ). Powyższy tekst pochodzi z pracy
Klonowicza pod tytułem Worek judaszowy z 1600 roku. ( Cytat za
wydaniem z 1607 roku, s 101 - 102. )
POJĘCIA :
kuna - rodzaj obręczy umocowanej na łańcuchu ( ewentualnie przybitej do ściany
) służącej do unieruchamiania ( zobacz ilustrację : chłop
w dybach i kunie )
biskup - słup przypominający literę Y do którego rozwidleń przywiązywano nogi
skazańca, służył do zadawania męki
korbacz - kilka rzemieni przymocowanych do rękojeści służących do bicia
gąsior - zbudowany był z dwóch wbitych w ziemię słupów, posiadały one
charakterystyczne rowki, w które wsuwano deski z otworami na ręce i szyje.
Tak uwięziona osoba pozbawiona była wszelkiego ruchu a dodatkowo musiała się
utrzymać w pozycji stojącej .( Zobacz fragment
obrazu pod tytułem Gąsior Jana Piotra Norblina z II połowy XVIII
wieku ). Uwaga : czasami można się spotkać z nieco innym opisem wyglądu
narzędzi do tortur mimo, że noszą one takie same nazwy.
osoczniki - oskarżyciele w sądzie patrymonialnym
spasie - czyli wypasie swoje zwierzęta na polu chłopa
chybią - tu : nie dają plonów
gier - rodzaj ziela
ANDRZEJ FRYCZ MODRZEWSKI O NIEDOLI CHŁOPÓW W RZECZYPOSPOLITEJ
( 1595 ROK ).
Należy oczy na to otworzyć, że żywot chłopa nie różni się
od żywota niewolnika, że zawsze on przykuty do pługa i ziemi, że od rana do
nocy pracuje czy to dla siebie, czy swego pana. Wielu z nich starczy chleba
ledwo na pół roku; przez resztę roku wiodą życie w okrutnej nędzy. Bogatsi z
nich są wystawieni na liczne krzywdy, bo dość sztuczek na to mają źli
panowie, by ich ze skóry obdzierać; a przecie nie wolno kmieciowi skarżyć się
przed nikim na swego pana ani go do sądu pozywać. Płacą co roku daniny i
panom swym, i plebanom. Jeśli nawet jakiś rok wolny jest od podatku ( co za
moich czasów kilkakroć się przygodziło ), to jednak panowie zmuszają ich
często do danin pod pozorem wyprawy wojennej. Tak więc tylko tytuły, pod
jakimi płacą, zmieniają się dla nich; rzecz sama się nie zmienia. Nie wiem,
czy egipska niewola była cięższa od chłopskiej.
UWAGI DO TEKSTU : Źródło pisane charakterze opisowym. Jest
to fragment znanej pracy A. F. Modrzewskiego ( 1503 - 1572 ), O naprawie
Rzeczypospolitej, ( wydanej w 1595 r. ). Autor z pochodzenia
mieszczanin, publicysta, pisarz należał do grona najwybitniejszych twórców
polskich XVI wieku. Jego publikacje znała cała ówczesna Europa.
UNIWERSAŁ KRÓLA STEFANA BATOREGO O UTWORZENIU PIECHOTY
WYBRANIECKIEJ Z 1578 ROKU.
Wszem wobec i każdemu z osobna, starostom i dzierżawcom
wsi naszych królewskich jako też poddanym naszym i wszystkim innym, którym by
to wiedzieć należało, uprzejmie i wiernie nam miłym, łaskę naszą królewską
oznajmujemy.
Iż na przeszły warszawskim sejmie uchwalona jest konstytucja wedle opatrzenia
ludzi pieszych na potrzeby wojenne, tak z miasteczek, jako i wsi królewskich,
wedle słusznej liczby łanów, tedy teraz na mocy tej konstytucji posyłamy
urodzonego Mroczka do województwa sandomierskiego do postanowienia takowej
piechoty. A to tym sposobem, że we wszystkich wsiach naszych tenże urodzony
Mroczek ma obrać i postanowić z każdych 20 łanów jednego człowieka, który by
się nam do tego oświadczył dobrowolnie, śmielszego i dostatniejszego od
innych, a takowy od tego czasu ma być i będzie wolen od wszelakich powinności
naszych [...]
Powinność takowego pieszego będzie ta : w każdą ćwierć roku do rotmistrza
swego albo porucznika jego, na miejsce oznajmione stawiać się do lustracji z
rusznicą swą dobrze narządzoną, szablą, siekierką i barwą [ mundurem ] taką,
jaką mu rotmistrz albo porucznik naznaczyli, z inszymi pieszymi podobną.
Proch swój i ołów ma mieć. [...] A kiedy nam potrzeba będzie wywieść tę
piechotę do wojska naszego, tedy my żołd jej płacić będziemy po równo z
innymi pieszymi.
UWAGI DO TEKSTU : Źródło pisane o charakterze normatywnym.
Stefan Batory był królem polskim w latach 1576 - 1586 ( elekcja w 1575 r. ).
Batory stworzył piechotę wybraniecką na wzór piechoty siedmiogrodzkiej. W
Koronie powstała ona w 1578 roku, na Litwie w 1595 r. Król chciał by służyli
w niej wszyscy chłopi, ale sejm nie wyraził na to zgody. Dlatego też objęła
ona tylko chłopów z dóbr królewskich. W Koronie jej liczba nie przekroczyła
2000 żołnierzy. Zorganizowanie piechoty nie spotkało się z aplauzem szlachty.
POJĘCIA :
konstytucja - postanowienia wydawane przez sejm w określonych sprawach
zapisywane w tzw. Metryce Koronnej ( księgi w których zapisywano akty prawne
) i ogłaszane drukiem. Dopiero od końca XVIII w. należy ją identyfikować z
ustawą zasadniczą ( Konstytucja 3 maja )
łan - miara powierzchni, łan mały ( czasami nazywany : flamandzkim,
chełmińskim, średzkim ) 16,7 - 17,5 hektara, łan duży ( inaczej : frankoński,
teutoński ) 22,6 - 25,8 ha
JULIUSZ RUGGIERI O HANDLU POLSKI W DRUGIEJ POŁOWIE XVI WIEKU.
Polska prowadzi handel nie tylko z sąsiadami, lecz i z
odleglejszymi krajami. Całe atoli prawie skupienie jest w Gdańsku, porcie nad
Morzem Bałtyckim, należącym do króla polskiego. W miesiącu sierpniu
odbywa się tu wielki jarmark od św. Dominika [ 5 sierpnia ] czternaście dni i
dłużej trwający, na który zbierają się Niemcy, Francuzi, Flamandy, Anglicy,
Hiszpanie, Portugalczycy i wtedy zawija do portu przeszło 400 okrętów
naładowanych winem francuskim i hiszpańskim, jedwabiem, oliwą, cytrynami,
konfiturami i innymi płodami hiszpańskimi, korzeniami portugalskimi, cyną i
suknem angielskim. Zastają w Gdańsku magazyny pełne pszenicy , żyta i innego
zboża, lnu, konopi, wosku, miodu, potażu, drzewa do budowy, solonej wołowiny
i innych drobniejszych rzeczy, którymi kupcy rozładowane swoje okręty na
powrót ładują, co odbywa w pierwszych ośmiu dniach jarmarku, a w ostatnich
ośmiu i przez cały rok przybywają do tego miasta nie tylko kupcy krajowi, ale
wiele innych osób dla opatrzenia swych sklepów lub domów w wino, sukna,
korzenie i inne potrzebne rzeczy. Zboże zaś i inne płody zbywające od potrzeb
krajowych spławiają do Gdańska na wiosnę i przedają hurtem kupcom gdańskim,
którzy składają je w swych magazynach na następny jarmark, a że oni tylko
sami mogą prowadzić ten handel, są niezmiernie bogaci i nie masz miasta, z
którego by król polski mógł mieć więcej pieniędzy.
UWAGI DO TEKSTU : Źródło pisane o charakterze opisowym.
Juliusz Ruggieri był nuncjuszem ( wysłannikiem ) papieskim w Polsce w latach
1567 - 1568. Więcej informacji o handlu znajduje się na stronie : Handel i transport.
POJĘCIA :
potaż - węglan potasu - stosowany do produkcji : mydła, szkła, barwników
|
FRAGMENT DIALOGU ŁUKASZA
GÓRNICKIEGO, ROZMOWA POLKA Z WŁOCHEM O WOLNOŚCIACH I PRAWACH
POLSKICH ( KONIEC XVI WIEKU )
POLAK:
Tak jest, iż plebs u nas nie zażywa wolności, ale jej też chłopstwu nie
trzeba, bo wolność byłaby ku ich skazie. Kto dusze swej używać nie umie, temu
lepiej, żeby jej nie miał, a był umarłym niż żywym, a jeśli tego potrzeba,
iżby taki człowiek był żyw, tedy lepiej, żeby był niewolnikiem niż wolnym
człowiekiem. I dziecięciu wolności nie dajemy, bo go chciwości sprawują [
kierują nim ], nie rozum; także też wolności ten nie godzien, kogo ciało, a
nie dusza sprawuje.
UWAGI DO TEKSTU : Źródło pisane o charakterze
opisowym. Ł. Górnicki ( 1527 - 1603 ) z pochodzenia mieszczanin, uzyskał
nobilitację szlachecką, jego najważniejszym dziełem był : Dworzanin.
Praca, z której zaczerpnięto powyższy fragment prawdopodobnie wydana pierwszy
raz została w okresie bezkrólewia - po śmierci Stefana Batorego, drugie
wydanie pochodzi z 1616 roku.
( Cytowany fragment za : Ł. Górnicki, Pisma, opracował R. Pollak,
Warszawa 1961, t. II, s. 348. )
FRAGMENT SATYRY MARCINA BIELSKIEGO ( Z ) ROZMOWY
NOWYCH PROROKÓW DWU BARANÓW O JEDNEJ GŁOWIE, STARYCH OBYWATELÓW KRAKOWSKICH.
Kmiecy lud pospolicie chłopy przezywamy, [...]
Nigdy nie odpoczywać ręką ani nogą.
Są oni u wszech ludzi jako niewolnicy,
Co żywo, imi żywie, na koniec i wilcy.
Pan wołu zje, wilk konia, pleban dziesięcinę,
Jeszcze wsadzą, ubiją i założą winę.
Przy robocie urzędnik kijem mu dopierze,
Lada z jakiej przyczyny winę z niego bierze.
Pójdzie skarżyć do pana, pan mu źle potuszy,
Tak króla, jako pana kmieca skarga głuszy.
Wielką plagę przypuszcza Pan Bóg często na nie,
Najpierw mu niż komu chleba nie dostanie;
Musi woły poprzedać, choć ich w pług potrzeba,
Za złego wybierając, lepiej kupić chleba.
Patrzże, jako Bóg nie ma wszystkich o nie karać;
Mając z nich dobrodziejstwo, nie chcemy się starać,
Abyśmy im też na czas w czym pofolgowali,
Przez kilka lat dziesięcin i ospów nie brali.
Jeśli go kto zabije, wziąć gardło samemu,
Nie masz ceny u Boga człowiekowi każdemu.
Jeśli to rzecz pobożna, powiem statut o tych:
Człowiek za dziesięć grzywien, szkapa za sto złotych !
Dobrze, iż do pługa już nie zaprzągają,
Dlatego niebożęta wżdy woły chowają.
UWAGI DO TEKSTU : Źródło pisane o charakterze opisowym.
Marcin Bielski ( około 1495 - 1575 ), kronikarz i poeta, autor pierwszej
napisanej po polsku historii powszechnej ( Kronika wszystkiego
świata ) zwolennik reformacji. Satyry z których zaczerpnięto powyższy
fragment wydane zostały na przełomie 1566 / 1567 roku.
POJĘCIA :
imi - ich kosztem
wina - kara
źle potuszy - nie doda otuchy
ospów - rodzaj daniny w zbożu
FRAGMENT Z: KRÓTKIEJ ROZPRAWY MIĘDZY TRZEMA OSOBAMI PANEM, WÓJTEM I
PLEBANEM ( 1543 ROK ).
WÓJT
[...] Ale nam chudym prostakom
Zewsząd cierpieć nieborakom.
Zły zwonek a gorsza kłoda,
z obu stron niedobra zgoda.
Bo jako Marcin nastanie,
Snadnie wnet szczkawka przestanie :
,, Dajże czynsz, dajże kokoszy !”
Zać więc mało tej rozkoszy ?
,, Dajże sep, sery, gęś, jajca.” [...]
To w niwecz, com się narobił.
,, Dajże jeszcze przedsię owies, [...]
Temu daj gęś, temu kokosz,
Znać więc z nimi mała rokosz?
A przedsię na tłokę robić ?!
Czasem proszą, czasem chcą bić.
Sprawnie ją nazwali tłoką,
Bo tam czasem i grzbiet słuką.
Więc potym przydą pobory,
Snadnie, kto zdrów, będzie chory,
Bo dać by ze skóry wyłupić,
By jeno duszę wykupić.
A nie daszli, wezmą ciąża,
Abo cię samego zwiążą.
By więc i dzieci zastawić,
Musisz się dusznnie wyprawić. [...]
Jeno nam, wieśniej chudzinie,
Nic sporo, wszędy ginie;
Bo znowu nastanie nędza,
Kiedy czas przydzie na księdza,
Gdy chodząc snopki przewraca,
A co tłuszczej kopy maca;
Wnet masz urzędnika z niego,
Choć tobie nie trzeba tego.
Natknieć wieszkę, kopie w rogu:
,, Nie mnie to dasz, synku - Bogu “.
Acz nie wiem, wieli Bóg o tym,
Aż to zrozumiemy potym;
To wiem, iż żyta nie jada,
Bo w stodole nierad siada.
Więc ci jeszcze będzie grozić,
Że mu dusznie musisz zwozić; [...]
UWAGI DO TEKSTU : Źródło pisane o charakterze opisowym.
Jego autorem był Mikołaj Rej ( 1505 - 1569 ), szlachcic z pochodzenia,
protestant, jeden z największych twórców literatury polskiej XVI wieku.
Uważany za pierwszego wybitnego pisarza tworzącego w języku polskim.
POJĘCIA :
kłoda - urządzenie do więzienia, również więzienie
Marcin - 11 XI zwyczajowy dzień płacenia danin
sep - danina w zbożu
szczkawka - czkawka
tłoka - dodatkowa robocizna świadczona przez chłopa
pobory - podatki
wezmą ciąża - wezmą zastaw
dusznie - szybko
STOSUNEK KALWINÓW DO WYMIARU
PAŃSZCZYZNY CHŁOPÓW ( 1558 ROK ).
W jaki sposób należy postępować z poddanymi ? Niektórzy
bowiem, z powodu własnej chciwości, obarczają poddanych swoich wielkimi
ciężarami i pracami. Tu nawoływano do braci szlachty, aby z całą łagodnością
i sprawiedliwością postępowała wobec swych podanych, gdyż są naszymi braćmi i
wspólnego mają ze wszystkimi królami i szlachtą w niebie ojca - Pana Boga.
Obiecali więc panowie i szlachta zgodnie z postanowieniami królestwa [ juxta
statutum regni ] postępować we wszystkim ze swymi poddanymi, aby z łana dwa
dni na tydzień pracowali panu, z połowy zaś z łana jeden dzień.
UWAGI DO TEKSTU : Powyższy tekst to fragment trzeciego
punktu obrad na synodzie kalwińskim w Iwaniskach ( 1558 r. ). Zalecenia
skierowane do szlachty kalwińskiej mówiły o potrzebie zastosowania dość
niskiej pańszczyzny. Postanowienia te przyjęto, a w 1573 roku potwierdzono na
synodzie generalnym krakowskim ( luteranów i kalwinów ). Oczywiście bardzo
różnie mogła wyglądać realizacja tych wytycznych. Spośród wszystkich ruchów
reformatorskich w kościele, to arianie ( bracia polscy ) reprezentowali
najbardziej prochłopskie nastawienie - część z nich dążyła do wyzwolenia
chłopów w swoich dobrach. Taka sytuacja powodowała ogromną niechęć szlachty do
arian. Luteranie i kalwini byli bardziej powściągliwi wobec zmniejszania
obciążeń chłopskich.
( Cytat za : J. Tazbir, Reformacja a problem chłopski w Polsce XVI
wieku, Wrocław 1953, s. 73.).
POSTANOWIENIA SYNODU GENERALNEGO W KRAKOWIE ( 1573 ROK
).
Na poddane przełożeni mają mieć baczenie, iżby po nich i
urzędnikach ich poddani miłości krześcijańskiej i ludzkości powinnej
doznawali. Robotami nieznosnymi niechaj obciążeni nie będą, ale też podczas
odpoczynieniem a wyfolgowaniem potrzebnym niech się cieszą. Praca a robota od
nich dwa albo najwięcej trzy dni w tydzień niechaj wyciągana będzie. Czynsze
i insze podatki sprawiedliwie niechaj bez obciążenia wybierane będą. I owszem
tak niechaj się panowie przeciwko poddanym swoim zachowują, jakich by sobie
panów, kiedy byli na ich miejscu tych bliźnich swoich, życzyli.
UWAGI DO TEKSTU : Nawiązuje on do postanowień synodu
kalwińskiego w Wodzisławiu z 10 IX 1558 roku ( zobacz wyżej ). Szlachta
protestancka wykazywała tendencję do formalnego ograniczania wyzysku chłopa,
w praktyce nie było to jednak realizowane. Zobacz również : Protestanci
wobec chłopów. ( Cytat za : J. Tazbir, Reformacja a problem chłopski
w Polsce XVI wieku, Wrocław 1953, s. 73 - 74.).
FRAGMENT PAMFLETU JEZUICKIEGO NA EWANGELIKÓW ( 1607 ROK
).
[...] takie właśnie w Grodzisku Gliczner ofiary działał,
dla którego poddane biciem a więzieniem trapiono, że na bałwochwalstwo
chodzić nie chcieli, a więc ich powrozami na wiarę nawracano. I po wsiach
niektórych teraz tak czynią, urzędnicy z kijem wołając chodzą albo włodarze,
aby po dwojgu i po trojgu jako na zaciąg, na kazanie wychodzono, kto nie
pójdzie, siedzieć w kłodzie i [...] kijem po grzbiecie, tak teraz - za kalwina
uradzono [...]
UWAGI DO TEKSTU : Źródło pisane o charakterze
opisowym. Cytowany fragment pochodzi z pracy Marcina z Klecka, Proca na
ministry i na wszystkie heretyki, Kraków 1607, s. 85. Można podważać
wiarygodność tego dziełka posługując się argumentem jego polemicznego celu.
Często jednak nawet w tego rodzaju źródłach zawarte są dość istotne
informację. Należy przypuszczać, że szlachcie wyznania protestanckiego nie
było obce przymusowe nawracanie swoich poddanych - znajdujemy potwierdzenie
takich faktów i w innych źródłach dla tego okresu. Zobacz również : Protestanci wobec chłopów i porównaj z tym źródłem.
Do
spisu źródeł
FRAGMENT ANONIMOWEJ WYPOWIEDZI Z 1592 ROKU O ZMUSZANIU
DO PRAKTYK RELIGIJNYCH.
Poźry w ewangelickich panów majętności
rzadko ujrzysz, aby tej wierzenia wolności
Poddani używali : rzadko po staremu
( Chybaby tam kryjomu ) służą Bogu swemu,
Bo który z nich winę dać musi, albo siąść w gąsiorze.
Aż na koniec kojową pokutę odniesie.
Inszego rozgrzeszenia minister nie niesie.
Wiele prostych ludzi bez słowa Bożego
Jak bydło w domu rostą : nie znać już niedziela,
Nie masz, co by ich dźwignął z kału tak sprośnego,
Owo, dla tak niebacznych i kacerskich panów
Niebożęta mało co różni od poganów.
UWAGI DO TEKSTU : Źródło pisane o charakterze opisowym. Cytowany tu fragment
pochodzi z anonimowej pracy Rozmowa o confoederacjej..., Kraków
1592, s. 10 - 11. Być może w tym pisanym z pozycji katolickich źródle
przejaskrawiono pewne zagadnienie ( jak to często ma miejsce w polemikach ),
ale daje ono jakiś wgląd w sytuację.
POJĘCIA :
gąsior - rodzaj dyb do więzienia szyi i rąk skazańca ( zobacz obszerniejsze
wyjaśnienie )
minister - duchowny protestancki
JEZUITA MARCIN ŚMIGLECKI O PODWODACH CHŁOPSKICH( 1596
ROK ).
[...] Gdzie jedno pan każe, by i za sto mil i dalej, a to
nie raz w rok, ale toties quoties, ile się panu zabaży, a to wszystko strawą
i kosztem swoim; i bywa często, że takiemi drogami nieznośnemi i tę trochę
ubóstwa, co mają, tracić muszą. Tego nie można inaczej nazwać, jedno
okrucieństwem wielkiem, o które do strasznego sądu boskiego apelacja. Bo
nigdy ta rola nędzna nie stoi za to, czego się niebożątka w tak ciężkich
chwilach i niezmiernych drogach nacierpią. Tu też należą one podatki
niezwyczajne, kiedy poddani muszą się panu składać na worek na drogę i tym
podobne pańskie potrzeby [...]
UWAGI DO TEKSTU : Źródło pisane o charakterze opisowym.
Marcin Śmieglicki ( 1564 - 1618 ? ) był teologiem, filozofem jezuitą. Od 1584
roku przez 14 lat wykładał w Wilnie. Zdecydowany przeciwnik ideologii braci
polskich. Cytowany tu fragment pochodzi z jednej z polemicznych prac
Śmigleckiego pod tytułem O lichwie, wyderkach, czynszach..., wydanej
w Wilnie w 1596 roku.( Wykorzystano tutaj cytat zawarty w książce A.
Świętochowskiego, Historia chłopów polskich w zarysie, Warszawa
1947, s. 142. )
POJĘCIA :
toties quoties - ilekroć zdarzy się sposobność, ile razy trzeba
worek na drogę - zabezpieczenie materialne pana w podróży np. pożywienie
PIOTR SKARGA O DOLI CHŁOPA W KAZANIACH ( 1597 ROK )
Dotknąć by i onego złego prawa, którym kmiecie i wolne
ludki, Polaki i wierne chrześcijany, poddane ubogie, niewolnikami czynią,
jakoby mancipia [ niwolnikami ] kupieni abo na wojnie sprawiedliwej poimani
byli. I czynią z nimi drudzy, co chcą, na majętności i na zdrowiu, i gardle,
żadnej im obrony i forum [ urzędu sądowego ] żadnego o krzywdy ich, drugdy [
czasem ] nieznośne, nie dając i na nich supremum dominium [ władzy
zwierzchniej ], na które się sami wzdrygamy, stawiając. [...]
A ona krew abo pot żywych poddanych i kmiotków, który
ustawicznie bez żadnego hamowania ciecze, jakie wszystkiemu królestwu karanie
gotuje ? Powiedacie sami, iż nie masz państwa, w którym by barziej poddani i
oracze ucisnieni byli pod tak absolutum dominium [ władzą absolutną ],
którego nad nimi szlachta bez żadnej prawnej przeszkody używa. I sami widzim
nie tylko ziemiańskich, ale i królewskich kmiotków wielkie opresyje, z
których żaden ich wybawić i poratować nie może. Rozgniewany ziemianin albo
starosta królewski nie tylo złupi wszystko, co ubogi ma, alei zabije, kiedy
chce i jako chce, a o to słowa złego nie ucierpi. [...]
UWAGI DO TEKSTU : Źródło pisane o charakterze opisowym.
Jego autorem był Piotr Skarga ( 1536 - 1612 ), jezuita , jeden z
najwybitniejszych działaczy polskiej kontrreformacji, sprawował funkcję
nadwornego kaznodziei króla Zygmunta III Wazy. Cytowane tutaj fragmenty
pochodzą z Kazań sejmowych z 1597 roku. ( Cytat za P. Skarga, Kazania
sejmowe, Kraków 1925, s 169, 179 - 180. Pierwszy fragment to część
kazania siódmego, drugi część kazania ósmego ).
POJĘCIA :
Królewscy kmiotkowie - chłopi w dobrach królewskich
SZESNASTOWIECZNY LEKARZ O STANIE
ZDROWOTNYM CHŁOPÓW. ( 1581 R. )
[...] tym Pan Bóg i fortuna stany porównać chciała, iż chłop nieborak jeść,
pić, na grzbiecie tego co pan nosić nie mogąc, spaniem się pomści i
łakomstwem albo praktyką mózgu sobie nie skręciwszy jeszcze milej, weselej i
z większym ciała posileniem śpi. [...]
Aza chłopi nasi na wsiach, co są jako relikwie jedne ludzi świętych ... nie
są zdrowi ? Dobrze robiąc, rzadko chorują, w potomstwo tak hojni są, iż panowie
słusznie im tego mają zajźrzeć, acz wprawdzie tego w nich nie tak samo
skromne a proste życie, jako praca przy nim czyni, bo to snadź dobrą krew i
dobre zdrowie zachowa w ludziach.
UWAGI DO TEKSTU : Źródło pisane o charakterze opisowym.
Jego autorem był Wojciech Oczko ( 1537 ? - 1599 ), nadworny lekarz króla
Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy. Dwa swoje traktaty lekarskie napisał w
języku polskim. Cytowany tutaj fragment pochodzi z pracy pod tytułem Przymiot, wydanej
w 1581 roku poświęconej leczeniu kiły. W. Oczko przyczynił się swoim
poparciem do pierwszego wydania pracy A. Gostomskiego, Gospodarstwo. (
Cytat z : W. Oczko, Przymiot, Warszawa 1881, s. 35, 28. ).
Wydaje się, że rzeczywiście stan zdrowotny mieszkańców wsi w XVI wieku był
dobry. Pogorszenie tej sytuacji obserwować można w XVII wieku. Było to
związane a licznymi wojnami, pogorszeniem się koniunktury gospodarczej i
postępującym uzależnianiem chłopów od panów. W źródłach z XVII wieku nie
spotykamy już relacji o takim wydźwięku, przeciwnie ich autorzy zwracają
uwagę na słabe zdrowie mieszkańców wsi. Na marginesie można dodać, że średnia
długość życia w XVI wieku nie przekracza 30 lat.
POJĘCIA :
zajźrzeć - zazdrościć
W tym wyborze źródeł skoncentrowano się na tekstach
pochodzących z XVI wieku. Tylko w kilku wypadkach pominięto tę zasadę. Należy
zdawać sobie sprawę, że można w historii wyciągać wnioski o jakiś
wydarzeniach analizując zapisy późniejsze i odnosząc je do okresu
wcześniejszego.
Zachowano oryginalną pisownię zastosowaną w pozycjach, z których czerpano
cytaty. Oznaczenia :
[...] - pominięcie fragmentu źródła
[ słowa w nawiasie kwadratowym dopisywane są przez wydawcę źródła ]
Warto również zapoznać się z uwagami do tekstu oraz z pojęciami - może to
ułatwić lekturę.
Jeżeli nie podano źródła pochodzenia tekstu to zaczerpnięty on został z prac
:Wiek V - XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi
dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, w opracowaniu M.
Sobańskiej - Bondaruk i S. B. Lenarda, Warszawa 1999; Wiek XV - XVIII w
źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla
nauczycieli historii, studentów i uczniów, w opracowaniu M. Sobańskiej -
Bondaruk i S. B. Lenarda, Warszawa 1999.
|
Komentarze
Prześlij komentarz