Chłopi w Polsce w XVI wieku

Chłopi w Polsce w XVI wieku

Skarga poddanych na panów - chłopi w czasie wędrówki po sprawiedliwość. Rysunek z XVI wieku.

Kmiecie	Kmiecie stanowili największą grupę mieszkańców wsi, byli gospodarzami pełnorolnymi - posiadali najczęściej jednołanowe gospodarstwa ( 1 łan - tzw. mały około 17 ha ). Według wyliczeń A. Wyczańskiego dla lat 1560 - 1570 ze swojego gospodarstwa wielkości 1 łana kmieć mógł osiągnąć około 6600 kg zboża, z tego 3300 mógł sprzedać. Dawało mu to sumę około 32 złotych. Być może z produkcją hodowlaną ( którą sprzedał ), jego dochody wynosiły blisko 35 złotych. Sumy te wydawano na narzędzia, ubrania, obuwie a i zapewne spłacano nimi długi. Na ówczesnej wsi było również dużo chłopów gospodarujących na mniejszych półłanowych gospodarstwach - ich liczba wykazuje tendencje wzrostową. Dochody takiego kmiecia były znacznie niższe niż gospodarza pracującego na gospodarstwie jednołanowym. Dochód osiągany ze sprzedaży około 800 kg zboża ( tylko tyle pozostawało po oddaniu wszelkiego typu zobowiązań, przygotowaniu zboża na siew, spożyciu w gospodarstwie domowym ), wynosił w przybliżeniu 8 złotych. Tak więc sytuacja materialna kmieci była dość zróżnicowana. Analiza wyglądu zabudowań chłopskich to potwierdza - kmieć gospodarujący na większym obszarze miał większą chałupę ( zobacz : Mieszkanie ). Kmiecie byli zobowiązani do odrabiania pańszczyzny na rzecz folwarku : zazwyczaj sprzężajnej - czyli wykonywanej wołami, końmi wraz z wozem, pługiem, broną. ( Więcej o obowiązkach chłopów można znaleźć tutaj ). Na Pomorzu Gdańskim i ziemi chełmińskiej bogatych kmieci gospodarzących na 2 - 4 łanowych gospodarstwach nazywano gburami. Na poszczególnych ziemiach polskich widać znaczne zróżnicowanie wielkości gospodarstw uprawianych przez kmieci. W Wielkopolsce i na Mazowszu średnio o wielkości 1 łana ( około 17 ha ) lub półłanowe, w Małopolsce rozdrobnione - ćwierćłanowe. Ulegały one zmniejszeniu z następujących powodów : podziałów związanych z dziedziczeniem, niemożności obrobienia własnego gospodarstwa przy wzrastającej pańszczyźnie. Ilustracje przedstawiające chłopskie domostwa znajdują się także w GALERII. O nietypowej sytuacji prawnej chłopów ( kmieci ) osadzonych na prawie olenderskim informacje można znaleźć na stronie : Sytuacja prawna chłopów.
Zagrodnicy	Czasami nazywani ogrodnikami, stanowili drugą co do wielkości po kmieciach grupę mieszkańców wsi. Ich nazwa wywodzi się stąd, iż posiadali zagrodę ( chata z małym podwórkiem i zabudowania gospodarcze), mogli również posiadać ogród i mały skrawek pola. Jego wielkość nie była duża najwyżej kilka mórg ( 1 morga - 0,55 hektara ). Przyjmuje się, że w Małopolsce było ich około 11 tysięcy, z czego połowa miała ziemię a połowa nie. Więcej ich było na Mazowszu, mniej w Wielkopolsce. Liczba zagrodników ciągle się zwiększała. Najczęściej pracowali oni na folwarkach. Stopień ich zamożności nie był wielki i praktycznie dość trudno na podstawie źródeł go ocenić. Dysponowali zapewne ( część z nich ) końmi, wozami, wołami. W źródłach znajdujemy zapisy, że pracowali jako rzemieślnicy. Na rzecz dworu świadczyli pańszczyznę pieszą, lub inne zobowiązania w formie robocizn. Wymiar pańszczyzny był mniejszy ( 1 - 2 dni w tygodniu ). Wydaje się również, że nie byli oni obciążeni daninami, a czynszu płacili co najwyżej kilkanaście groszy na rok. Jeśli mieli pole zobowiązani byli do płacenia powinności.
Chałupnicy	Grupa mieszkańców wsi znacznie uboższa od zagrodników - nie posiadali oni żadnego gospodarstwa ani własnej roli. W źródłach z XVI wieku występują bardzo rzadko. Pracowali u bogatych kmieci lub na folwarku pańskim.
Komornicy	Nie posiadali nawet własnych chałup i zamieszkiwali pomieszczenia w domach bogatszych gospodarzy. Za to mieszkanie odpłacali się pracą, lub oddawali część zarobku. Komornicy byli zwolnieni od opłat na rzecz pana, aczkolwiek prawdopodobnie mogli być wykorzystywani do prac na folwarku.
Ludzie luźni	Pod tym pojęciem kryje się grupa mieszkańców wsi , którzy nie posiadali żadnego majątku. Trudno ich czasem odróżnić od komorników - granica między tymi kategoriami ludności jest bardzo płynna. Dużo czasu poświęcali oni na przemieszczanie się i poszukiwanie pracy ( szczególnie w miastach ) budziło to niezadowolenie szlachty, której ciągle brakowało rąk do pracy na folwarku. Próbowała ona zabronić przyjmowania ich do pracy w miastach a także wysoko opodatkować. Działań tych nie można uznać za skuteczne.
Młynarze	Również zaliczani są do mieszkańców wsi i to najbardziej zamożnych. Wyróżnić można: młynarzy zakupnych - którzy posiadali młyn i bez spłaty przez pana określonej sumy, nie mogli zostać z niego usunięci. Drugą grupę stanowili młynarze doroczni - pracujący na młynie pańskim. Za swoją pracę młynarz otrzymywał 4 - 5 % ilości ziarna, które mełł. Zatrzymywał również plewy i otręby - miał jednak obowiązek wypasu na nich pańskich wieprzy. Na rzecz dworu młynarze byli zobowiązani świadczyć prace ciesielskie. Należy zobaczyć również stronę poświęconą w całości budowie młyna w XVI wieku.
Karczmarze	Karczmy znajdowały się w dużej ilości wsi przy czym ich rozpowszechnienie nastąpiło dopiero w XVII w. Przykładowo możemy podać obliczenia M. Kamlera dla Wielkopolski ( za lata 1580 - 1605 ). Otóż w tym czasie w Wielkopolsce było 21 % folwarków z karczmami. Daje się wyróżnić także pewną prawidłowość - im folwark szlachecki miał większy areał, tym liczba karczm na wsiach danego folwarku była większa. W karczmach podawano głównie piwo, wódka w XVI wieku należy jeszcze do rzadkości na wsi. Karczmarze posiadali gospodarstwa o wielkości zbliżonej do gospodarstw kmiecych. Opłacali z nich czynsze i produkowali piwo w większości wypadków samodzielnie. Od końca XVI właściciele folwarków narzucali karczmarzom sprzedaż piwa produkowanego na folwarku ( tzw. monopol propinacyjny ). Status karczmarza, którego w XVI wieku uznać można za producenta piwa i rolnika zmieniał się. O karczmarzach w XVII wieku należy mówić raczej jako o sprzedawcach. Ilustracje przedstawiające karczmy znajdują się w GALERII.
Rzemieślnicy	Rzemieślnicy byli spotykani w każdej wsi. Wywodzili się oni często z mało zamożnych warstw ludności wiejskiej : zagrodników, chałupników. W swoich skromnych warsztatach dokonywali drobnych napraw sprzętu rolniczego, ubiorów itd. Pewne grupy rzemieślników mieszkających na wsi mogły produkować na potrzeby miasta. Często wśród rzemieślników wiejskich można było spotkać : kowali, garncarzy, sukienników, cieśli. W XVI wieku dwór szlachecki starał się posiadać grupę własnych rzemieślników bardzo przydatnych na folwarku. Drzeworyty z XVI wieku przedstawiające pracę rzemieślników znajdują się w GALERII.

Kategorie ludności zamieszkujących część ziem Rzeczypospolitej w końcu XVI wieku.
Kategorie ludności	Wielkopolska	Małopolska	Mazowsze	Prusy Królewskie
Kmiecie	53,0	48,1	41,1	39,2
Małorolni i bezrolni	29,0	33,3	24,8	43,4
Rzemieślnicy i drobni kupcy	10,0	12,0	6,7	9,9
Szlachta folwarczna	4,1	5,3	5,5	3,1
Szlachta zagrodowa i bezrolna	3,5	1,0	21,7	2,1
Duchowieństwo	0,4	0,3	0,2	2,3

Dane za : I. Ihnatowicz, A. Mączak, B. Zientara, J. Żarnowski, Społeczeństwo polskie od X do XX wieku, Warszawa 1988, s. 239.