Geneza rozwoju folwarków

Czynniki Gospodarcze Szlachta dążyła do rozwoju i tworzenia folwarków z przyczyn gospodarczych - czyli najprościej mówiąc : chciała pomnożyć swoje dochody. Wśród najważniejszych czynników, które sprzyjały zwiększaniu produkcji rolnej należy wymienić : Rozwój demograficzny Europy w XVI wieku - która w 1450 r. liczyła około 30 mln mieszkańców a w 1600 roku już około 70 mln. Zrozumiałe jest, że takie ludnościowe przemiany zwiększały zapotrzebowanie na żywność. Utrzymywanie się w całej Europie wysokich cen na żywność co było związane z tzw. rewolucją cen - spowodowaną m. in. napływem srebra z Ameryki Południowej. Ceny żywności rosły szybciej niż ceny towarów rzemieślniczych. Obliczenia dla Gdańska, Lwowa i Krakowa wskazały, że przez cały XVI wiek ceny żywności zwiększyły się tam o około 300 % a ceny innych towarów ( np. budowlanych ) tylko o około 100 %. Podobna sytuacja miała miejsce w całej Europie, aczkolwiek skala tego zjawiska mogła być inna. Niewątpliwie wysokie ceny na żywność były kolejnym bodźcem dla rozwoju gospodarki folwarcznej. Warto zobaczyć : Ceny i płace w XVI wieku. Spadały dochody szlachty z innych źródeł (m.in. z czynszów). Powodowało to potrzebę szukania nowych źródeł stałego dopływu środków materialnych. Szlachta, zresztą jak i każda inna grupa społeczna ( np. mieszczanie ) dążyła też do zwiększenia poziomu swojego życia. ( Uwaga : część historyków kwestionuje stwierdzenie o spadku dochodów z czynszów w XVI wieku ). Ciągle zwiększał się rynek krajowy - związany z rozwojem miast w Polsce. W XVI wieku na terenie Korony ( Królestwa Polskiego bez Wielkiego Księstwa Litewskiego ) i Prus Królewskich doliczyć się można ponad 700 miast i miasteczek, z których najbardziej żywiołowo rozwijał się Gdańsk. To właśnie miasta - przy czym chodzi o te na zachodzie Europy - były głównymi odbiorcami polskiego zboża. Obliczenia dokonane dla Amsterdamu ( połowa XVII wieku ), mówią iż potrzebował on rocznie około 21 tyś łasztów zboża.  Warto porównać informacje zawarte na stronie : Handeli transport Czynniki społeczne Oprócz wyżej wymienionych czynników gospodarczych wpływających korzystnie na rozwój folwarku szlacheckiego, trzeba wspomnieć o uprzywilejowanej pozycji prawnej w jakiej znajdowała się szlachta. Dzięki prawodawstwu istniały doskonałe możliwości rozwoju gospodarki folwarczno - pańszczyźnianej : W 1423 roku szlachta w statucie warckim otrzymała prawo wykupu sołectw ( folwarków sołtysich ). Na podstawie tego przywileju można było usunąć z ziemi buntowniczego lub nieużytecznego sołtysa. Pozwalało to szlachcie rozwijać własne gospodarstwa. Pamiętać należy, że gospodarstwa sołtysie były duże - liczyły kilka łanów. ( Zobacz źródło ). W 1496 roku ( w statutach piotrkowskich - czyli tzw. przywilejach piotrkowskich ) zwolniono szlachtę od opłat celnych. Mogła ona wywozić bez opłat wszystko, co wyprodukowała w swoim gospodarstwie i przywozić ( importować ) na własne potrzeby dowolne towary. ( Zobacz źródło ). Ograniczono możliwość opuszczania wsi przez chłopów i ich dzieci ( przywilej piotrkowski z 1496 r. ). Oznaczało to przywiązanie ich do ziemi. ( Zobacz źródło ). Przeciwdziałano zbiegostwu chłopów - przykładem tego może być ustawa sejmu piotrkowskiego z 1532 roku. Wprowadzono obowiązkowo 1 dzień ( jako minimum ) pańszczyzny z 1 łanu. Zapisano to w statutach bydgoskich i toruńskich z lat 1518 - 1520. ( Zobacz źródło ). Chłop tracił prawo skargi na pana i nie mógł się odwoływać od wyroków. ( Mimo orzeczenia Zygmunta I Starego w 1518 r. o rezygnacji z rozpatrywania skarg poddanych w tej sprawie sądy w XVI wieku - grodzkie i ziemskie - dalej rozpatrywały skargi chłopów ). Istotne było to, iż władze pozostawiały rozstrzyganie wszelkich konfliktów z chłopami szlachcie - jest to tzw. władza dominialna pana. Wyjątkiem były królewszczyzny - czyli majątki królewskie, w których chłopi mieli dalej możliwość odwoływania się od wyroków starostów. Szlachta dążyła do uniemożliwienia mieszczanom posiadania jakichkolwiek dóbr ziemskich. Spowodowane to było obawami przed ekonomiczną rywalizacją ze strony mieszczan. Konstytucja sejmowa z 1496 roku ( powtarzana wielokrotnie ) starała się uregulować tę kwestię. W 1543 roku nakazano sprzedać mieszczanom wszelkie dobra posiadane na wsi. ( Zobacz źródło ). W 1496 roku sejm zakazał ( w przywileju piotrkowskim ) mieszczanom przyjmowania do pracy tzw. ludzi luźnych (nie mających stałego miejsca zamieszkania ani pracy ). Takie rozwiązanie prawne mogło dostarczyć dodatkowych rąk do pracy na folwarku. ( Zobacz źródło ) Więcej informacji o obowiązkach i ograniczeniach nakładanych na chłopów znajduje się na stronie : Sytuacja prawna chłopów. Czynniki Polityczne Wydaje się, że najważniejszym wydarzeniem politycznym, które miało wpływ na rozwój folwarku było zawarcie w następstwie wojny trzynastoletniej ( 1454 - 1466 ) pokoju w Toruniu z Krzyżakami ( tzw. drugi pokój toruński z 1466 r. ). Polska w wyniku zawartych tam porozumień otrzymywała : Pomorze Gdańskie, ziemię chełmińską i michałowską, Malbork, Elbląg i biskupstwo warmińskie. Takie terytorialne postanowienia były niezwykle istotne, pamiętać bowiem trzeba o znaczeniu Wisły dla transportu polskiego zboża. Dodatkowo pokonując odwiecznego przeciwnika Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego udało się zapewnić stabilność północnych granic państwa. ( Podstawowe wiadomości o rzekach, którymi dokonywano przewozów towaru znajdują się na stronie : Handel i transport ).