Hodowla Zwierząt

Uwagi ogólne

Hodowla zwierząt nie należała do głównych zadań folwarku. Służyła najczęściej zaspokojeniu własnego zapotrzebowania na żywność. Zdarzały się jednak folwarki, w których hodowano woły ( Ukraina, Mołdawia ), owce ( Śląsk, Podkarpacie ) z przeznaczeniem na masową sprzedaż. Ponieważ omawiamy tutaj przeciętny folwark szlachecki pominiemy organizacje gospodarstw nastawionych ściśle na hodowlę zwierząt.
Szacunkowe obliczenia dla ziem polskich dawnej Rzeczypospolitej wykonane dla drugiej polowy XVI wieku mówią, że na 1000 osób przypadało około 600 sztuk bydła. Widoczna była przewaga krów około 37 % i wołów 30 % - a 33 % stanowiło bydło młode czyli jałówki, cielęta, młode woły. Próby obliczenia ilości bydła przypadającej na 100 ha gruntów wykazały, że na powierzchni tej obsada bydła wynosiła około 20 sztuk.
Można w tym miejscu dla przykładu podać obsadę zwierząt na 3 łanowym folwarku Bartłomieja Tarnowskiego we wsi Kuczkowo według stanu z 1569 roku: 4 woły - stanowiące sprzężaj; bydło : 15 krów, 9 jałowic, 3 wołki, 7 cieląt, 4 młode woły, 2 byki; 46 owiec, 18 jagniąt; 8 świń, 29 prosiąt; 27 gęsi, 25 kur, 2 koguty.

Uwaga warto się zapoznać z cenami wybranych zwierząt w XVI wieku, oraz z omówieniem pożywienia chłopskiego w XVI wieku.

Technika hodowli

Technika hodowli zwierząt w interesującym nas XVI wieku w gospodarstwie chłopskim i folwarcznym była zbliżona. Polegała głównie na pozostawianiu ich na pastwiskach ( głównie drób i świnie ) przez cały okres wiosenny, letni i część jesieni. Zwierzęta były karmione sieczką, sianem, owsem, słomą. Słabe żywienie powodowało, że zwierzęta były słabe i niewielkie. Ilość pogłowia w gospodarstwie zmniejszała się zwykle jesienią, gdy zaczynało brakować paszy na pastwiskach. Zwierzęta zabijano ( zobacz ilustracje przedstawiającą świnie oporządzaną przez rzeźnika w II części Hodowli zwierząt ) a mięso konserwowano na zimę soląc je, wędząc lub marynując. Oczywiście mięso również sprzedawano. Warunki higieniczne w jakich zwierzęta przebywały były niezadowalające ( z dzisiejszego punktu widzenia ) i mogły rzutować na wysokość produkcji mlecznej i mięsnej. Prawdopodobnie większą troską otaczano zwierzęta odchowujące swoje młode.
W GALERII znajdują się liczne drzeworyty przedstawiające różne zwierzęta gospodarskie.

Hodowla bydła : woły

Woły ( trzebione buhaje ), to bydło bardzo wydajne w pracy, silne i odporne na złe warunki. Najczęściej stosowano je do ciężkich prac polowych takich jak widoczna na ilustracji orka. Do pługa zaprzęgano najczęściej dwa woły, ale w wypadku słabszych zwierząt stosowano zaprzęg z 4 sztuk. Często sprowadzano je z Ukrainy i Mołdawii w wieku 2 - 3 lat. Te najmłodsze służyły do lekkich prac, gdy ukończyły 4 lata używano ich do wszystkich robót. Okres eksploatacji w gospodarstwie wynosił do lat 10. Następnie woły zabijano na miejscu lub sprzedawano na rzeź za granicę kraju.
( Drzeworyt przedstawiający orkę wołami z pracy : Bartosz Paprocki, Koło rycerskie, Kraków po 1575 roku. Wymiary oryginału 4,6 cm x 4,5 cm ).

Hodowla bydła: krowy

Krowy w XVI wieku to bydło charakteryzujące się zazwyczaj czerwonym umaszczeniem, o mleczności rocznej szacunkowo obliczanej na około 500 - 600 litrów mleka. Udój dzienny wynosił blisko 2 litry. Okres mleczności trwał 250 - 270 dni. Średnio w XVI w. na mieszkańca kraju mogło przypadać rocznie około 100 -120 litrów mleka. W literaturze można też spotkać szacunki mówiące o średniej mleczności sięgającej w skali roku około 720 litrów od sztuki. Przyjmując tę liczbę, roczna produkcja masła wynosiłaby około 23 kg a sera 20 kg. Badania nad gospodarstwami na Żuławach pozwoliły na wysunięcie stwierdzenia, że hodowane tam krowy fryzyjskie dawały około 1000 litrów mleka rocznie od sztuki. Jak widać sytuacja w kraju była silnie zróżnicowana. Na ilustracji widać dziewkę folwarczną dojącą krowę. Może warto zwrócić uwagę na małe wymiary wymiona, a dość rozrośnięte rogi - co jest jakby bardziej charakterystyczne dla zwierząt dzikich lub pół dzikich. Zwierzęta ówczesne były również mniejsze od dzisiaj hodowanych. Na początku wieku XVII zaczęto sprowadzać do Polski bydło holenderskie i fryzyjskie - charakteryzujące się większą mlecznością. Spotkać je można było jednak w oborach magnaterii, ewentualnie u zamożnej szlachty i bogatych chłopów np. na Żuławach.
( Ilustracja ta pochodzi z Kalendarza wiecznego z XVII w., wielkość oryginału 3,8 cm x 2,8 cm ).

Konie

Konie w XVI wieku były używane do lżejszych prac polowych. Raczej prymitywne pod względem budowy, przypominały dzisiejszego konia roboczego i tzw. tarpana. Konie można było podzielić na dwie grupy : stosowane pod wierzch i konie robocze. Na folwarku spotykamy licznie tylko tę drugą grupę. Fryz przedstawiony na ilustracji według T. Seweryna używany był jako koń roboczy i artyleryjski, a w XVIII wieku nawet jako reprezentacyjny. Hodowla koni była rozwinięta w kilku województwach : bracławskim, kijowskim, podolskim. W gospodarstwie chłopskim znajdował się zazwyczaj 1 koń i 2 woły.

( Drzeworyt z Stefan Falimirz, O ziołach y moczy gich, Kraków 1534, wymiar oryginału 5 x 5 cm. )


Drzeworyty przedstawiające konie znajdują się na w GALERII.