Wygląd Folwarku

Rozplanowanie

Analizując wszelkiego typu źródła z XVI wieku jak i okresu późniejszego można wymienić kilka charakterystycznych cech wyglądu przeciętnego folwarku szlacheckiego w Rzeczypospolitej w interesującym nas okresie.

Zabudowania na terenie folwarku były od siebie znacznie oddalone. Z dzisiejszego punktu widzenia, budynki wydają się być chaotycznie rozrzucone po szlacheckiej posiadłości. Takie rozmieszczenie było jednak zaplanowane - chodziło o powstrzymanie rozprzestrzeniającego się pożaru. Stanowić mógł on wielkie niebezpieczeństwo dla drewnianych i krytych słomą zabudowań.

Plan wsi Makowiska - choć odtwarzający sytuacje dla końca XVIII wieku - może dać pewne wyobrażenie o wyglądzie folwarku. Warto zwrócić uwagę na centralnie umieszczony staw - hodowla ryb była bardzo częsta w gospodarstwie folwarcznym. Źródła z wieku XVI dość obficie informują o obecności różnego typu bram dworskich, przez które wjeżdżało się na szlachecką posesję. Były to raczej solidne konstrukcje, a ich wielkość zależała zapewne od zamożności gospodarstwa.

Pewnym przykładem ilustrującym zagadnienie może być siedemnastowieczna brama dworska z Miratycz. Bramy stanowiły część ogrodzenia dworu i tzw. ogrodu ( więcej o ogrodach jest tutaj ). W GALERII znajdują się ilustracje przedstawiające bramy dworskie.

Dwór

Centrum życia folwarku stanowił dwór szlachecki, w którym zapadały najważniejsze decyzje. 

Zbudowany był z drewna, tak jak ten tutaj obok prezentowany. Kryty zależnie od zamożności właściciela słomą - co było chyba częstsze, lub gontem - czyli drewnianą dachówką. Okna szklono z wykorzystaniem tzw. błon szklanych - płytek o wymiarach około 14 x 16 cm. Dwory, które budowano

prawie zawsze starano się przygotować do obrony przed przeciwnikiem. Stosowano w tym celu mniejsze okna, otaczano dwór palisadą a nawet wykopem ziemnym, stosowano alkierze - narożne silnie wyodrębnione części budowli umożliwiające ostrzał boczny. Dwory były budowlami parterowymi, służącymi głównie za mieszkanie dla szlachty. Zapewne spełniały i funkcje gospodarcze - przechowywano w nich cenniejsze narzędzia, a być może nawet część plonów. Kuchnia ( ewentualnie piekarnia ) mogła się znajdować w głównym budynku, ale mogła też być umieszczona poza jego obrębem.

Ilustracja, która jest obok przedstawia dwór szlachecki kryty słomą we wsi Brzózki na Podlasiu. Rysunek został sporządzony co prawda w 1869 roku przez Zygmunta Glogera, ale oddaje on w dużej części wygląd przeciętnego dworu szlacheckiego w Polsce XVI wieku. Podobnie jak w dworze ze Smardzewa  ( na pierwszej ilustracji ) rzuca się w oczy ganek. Ten element architektury był często jedynym z wyróżników pozwalających rozpoznać domostwo zamożnego chłopa od szlacheckiej siedziby ( zobacz stronę GALERIA: Ganki ).

Kolejnym była obecność drewnianej podłogi nieczęsto spotykanej w chałupie chłopskiej a powszechnej w dworach.

Szlachcie zdarzało się budować także dwory całkowicie murowane. Badania historyków wskazują , że nie były one wcale tak rzadkie jak wydawałoby się sądzić. Przykładem takiego dworu była siedziba szlachecka z XVI wieku w Szymbarku koło Gorlic . Widać na nim doskonale zastosowanie w praktyce wyżej wspomnianych zasad fortyfikowania zabudowań mieszkalnych. ( Ilustracje przedstawiające chałupy chłopskie znajdują się na stronie : Mieszkanie ). Warto zobaczyć w GALERII kilka ilustracji przedstawiających dwory szlacheckie.  ( Zobacz : piec chlebowy i przyrządzanie posiłku na folwarku - drzeworyt z pracy P. Crescenyna, O pomnożeniu i rozkrzewieniu wszelakich pożytków, Kraków 1571 ). Wyposażenie dworu Wyposażenie dworu podobnie jak i jego wygląd zależało od stanu majątkowego szlachcica. Pamiętać należy, że istniała grupa szlachty ( np. na Mazowszu ) nie odbiegająca swoim stanem zamożności od bogatych kmieci. Niewątpliwie taka sytuacja powodowała, że ich domostwa przypominały bardziej chłopskie chaty niż szlacheckie dwory. Wśród sprzętów, które znajdowały się w przeciętnym dworze można wymienić na pierwszym miejscu : Liczne skrzynie zastępujące w tym czasie szafy, wykonane w sposób bardziej ozdobny niż skrzynie spotykane w domach chłopskich. W XVI wieku pojawiają się w wystroju wnętrz kredensy. Stoły, ławy i łoża ( choć te w źródłach nie są często spotykane ). Kobierce na ścianach, być może częstsze były obrazy przedstawiające rodzinę szlachcica. Zasłony powszechnie zawieszane w oknach, oraz świeczniki we wnętrzach. Naczynia stołowe - im dom był zasobniejszy, tym większa była liczba ozdobnych naczyń stołowych. Solidne piece wykonane z kolorowych i ozdobnych kafli. Drzeworyty przedstawiające sprzęty gospodarstwa domowego znajdują się w GALERII. Opis dworu z XVI w.

Poniżej znajdują się fragmenty inwentarza ( spisu ) dotyczącego dworu w okolicach Wilna z 1584 roku ( dobra królewskie ) : Naprzód Dwór, do którego wrota wjezdne od Wilna gątami podbite [ drewnianą dachówką ], w ten dwór wjechawszy po lewej ręce dom wielki, do tegoż domu drzwi na zawiasach, z wrzeciądzem y skoblem. Wszedszy do sieni, po lewej ręce Świetlica, a w niej błon trzy z ołowem całym. Okiennice wszystkie na zawiasach z zaszczepkami. W tej izbie ława jedna, listwa tez jedna. Piec nowy polewany. Drzwi na zawiasach z klamką y zaszczepką. Druga izba przeciwko tej izbie. Do niej drzwi na zawiasach z zaszczepką. W tej izbie błon trzy z ołowiu, bez jednej kwatery. Piec y komin stary. Szafa do stawiania mis. Z tej izby komora, do niej drzwi na zawiasach. Z tejże komory potrzebna komórka, do niej drzwi na zawiasach z zaszczepkami. Kuchnia w sieni. Kominy dwa z gliny ulepione złe. Z tej sieni drzwi ku miastu na zawiasach z zaszczepką. Tenże dom gątami podbity. Jak widać dwór nie był specjalnie dobrze wyposażony i zapewne w dość zbliżony sposób można opisać inne dwory szlachty w XVI wieku. ( Opis dworu za : Z. Gloger, Encyklopedia staropolska ilustrowana, t. II, Warszawa 1972, s. 78, 79. ). ( Zamieszczone na stronie ilustracje pochodzą z prac : T. Broniewski, Historia architektury dla wszystkich, Wrocław 1990, s. 408, 331; Z. Gloger, Budownictwo drzewne, t. 1, Warszawa 1907, s. 356 ).