Pracownicy Folwarku

Chłopi

Najważniejszymi pracownikami folwarków byli chłopi. Zobowiązani do szeregu świadczeń na rzecz pana wsi. Dzięki chłopskiej pańszczyźnie ( pieszej lub sprzężajnej ) majątek szlachecki był obrobiony. Przeciętny folwark posiadał zwykle 1 - 2 wsie, z których mógł wykorzystywać chłopów. Więcej o obciążeniach nakładanych na chłopów znajduje się na stronie poświęconej : Sytuacji prawnej chłopów i ich obowiązkom. Omówiono tam dokładnie zagadnienie pańszczyzny.

Czeladź folwarczna Bezpośrednio na folwarku mieszkała tzw. czeladź folwarczna - grupa ludności, która nie posiadała majątku na wsi ( ziemi, gospodarstw ) -wykorzystywana do pracy. Ludzie ci wywodzili się z ludzi luźnych, członków rodzin kmieci i zagrodników ( wszystkie pojęcia wytłumaczone są na stronie : Podział ludności wsi ). Uogólniając mianem czeladzi określa się wszystkich pracowników najemnych gospodarstwa. Czeladź w zależności od rozmiarów folwarku mogła liczyć kilkadziesiąt lub kilka osób. Wynagradzana był skromnie : dziewka folwarczna, wykonująca lżejsze prace w kuchni, przy krowach, pieleniu warzyw otrzymywała w 1512 r. rocznie 30 gr. Pasterze bydła, świń również nie otrzymywali większych sum. Po części było to jakoś rekompensowane faktem przekazywania czeladzi części wynagrodzenia w naturze ( np. zbożem ). Warto zobaczyć stronę : Ceny i płace w XVI wieku dającą szerszy obraz tych zagadnień. Zdarzało się, że folwarki zatrudniały oraczy ( ratajów ) - mężczyzn wykonujących orkę na gruntach folwarku. Czasami mieszkali oni poza gospodarstwem, posiadali własne domostwa. Ich pozycja zależała od liczby wołów, którymi pracowali. Ordynariuszami - nazywano tę część czeladzi folwarcznej, która prowadziła własne gospodarstwa domowe i posiadała chaty. Wynagrodzenie przekazywano im w postaci produktów rolnych. Wiktownikami - nazywano grupę czeladzi żywiącą się w kuchni dworskiej. Porobcy - używani byli do wszelkiego typu prac ( pieszych i wykonywanych sprzężajem folwarku ). Można się jeszcze spotkać z innymi nazwami nadawanymi ludności pracującej na folwarku ( czeladzi ) : owczarze - pasterze wypasający owce, woźnice itd. Umowę o pracę zawierano na okres roku, przed Bożym Narodzeniem. Liczne drzeworyty ukazujące pracę kobiet i chłopów na wsi ( m.in. pracę czeladzi dworskiej ) znajdują się w Galerii. Wyżywienie Poniżej zamieszczona tabela pozwala nam poznać sposób odżywiania się personelu folwarcznego w XVI wieku. Prezentowane w niej dane są wiarygodne, bo pochodzą z zachowanych szesnastowiecznych dokumentów. Dzięki nim orientacyjnie przyjęto, że wyżywienie najliczniejszej grupy mieszkańców wsi - kmieci - było dość zbliżone do tego, które spożywał personel folwarczny. ( Porównaj : Pożywienie chłopskie ). Analiza tych danych pozwala wyciągnąć wniosek, iż pracownicy folwarków zaspokajali najbardziej niezbędne potrzeby żywieniowe. TABELA I : Przeciętne dzienne wyżywienie personelu folwarcznego w Koronie w XVI w. Produkty Racja dzienna w kg Kalorycz- ność kcal Białko Tłuszcze Węglowodany w gramach Chleb żytni 0,92 2134 45,0 13,8 456,3 Chleb pszenny 0,022 53 1,5 0,3 11,4 Kasza jęczmienna 0,016 54 1,4 0,2 11,8 Groch 0,046 160 12,3 0,6 27,7 Kasza jaglana 0,017 60 1,8 0,5 12,1 Kasza tatarczana 0,015 53 1,9 0,5 10,0 Piwo 1,2 litra 504 6,0 - 54,0 Mięso 0,020 34 3,1 2,3 0,1 Ryby 0,004 6 0,4 0,4 - Połacie wieprzowe 0,030 160 2,3 16,8 - Sadło 0,003 25 0,1 2,8 - Olej 0,005 45 - 5,0 - Masło 0,004 30 - 3,3 - Ser 0,010 15 2,0 0,7 0,1 Inne ( 1 - 5 % ) - 167 - - - Ogółem - 3500 77,8 47,2 583,5 Suma w % - - 11,0 % 6,7 % 82,3 % Dane za : A. Wyczański, Studia nad konsumpcją żywności w Polsce w XVI i pierwszej połowie XVII w., Warszawa 1969, s. 215. Osoby zarządzające folwarkiem Na folwarkach większych, w dużych dobrach spotykało się dość liczną grupę urzędników ( pisarzy, podstarościch), niejednokrotnie pochodzących z bardzo biednej szlachty. Na przeciętnym folwarku szlacheckim sam szlachcic zarządzał całym gospodarstwem. Personel folwarczny wymagał jednak ciągłego nadzoru. Dlatego w większości szlacheckich gospodarstw można było spotkać : Włodarza - chłopa zwolnionego z wszystkich powinności chłopskich, którego zadaniem było nadzorować wykonywanie pańszczyzny i innych obowiązków przez chłopów i czeladź. Włodarz był osobą której nie lubiano, wręcz bano się. Jego obowiązki polegały m.in. na posiadaniu i zbieraniu informacji o nastrojach pracowników folwarku. ( Zobacz niżej omówienie drzeworytu ). Zaufany chłop, być może informujący pana o postawach ludności pokazany jest na tym ( 21 KB ) drzeworycie z XVI wieku. Dworniczkę - najczęściej żonę dwornika ( włodarza ), która sprawowała nadzór nad kobietami zatrudnionymi na folwarku Uwaga : W źródłach stosowane są różne nazwy dla osób zarządzających personelem, w zasadzie przyjęto, że dwornik występował na większych folwarkach. Omówienie drzeworytu Wizerunek sługi wiernego Zachował się do dzisiejszych czasów jeden z ciekawszych drzeworytów przybliżających funkcjonowanie folwarku a także dostarczający nam informacji o wymaganiach stawianych zarządcy takiego gospodarstwa. Autor drzeworytu wykonanego w 1655 roku jest anonimowy, ukryty pod monogramem M. C. Jego praca to jedna z tych nielicznych, które przybliżają nam wygląd całego folwarku - nawet z szubienicą dla opornych poddanych. W tle widać większość opisanych na tych stronach zabiegów : orkę, koszenie i młócenie zboża, dojenie krowy. Bardzo ważny jest jednakże pierwszy plan. Ukazano na nim szafarza ( nadzorcę budynków gospodarskich, plonów w większych folwarkach ). Ma on charakterystyczny lisi pysk, a nad nim zamieszczono napis : Słyszy wiele i Milcz albo mało mów. Jest to przykład do jakich zadań przeznaczano wszelkiego typu nadzorców folwarcznych : oprócz kontrolowania stanu dobytku i pracy chłopów mieli za zadanie donosić panu folwarku o wszystkim co usłyszeli. Być może część ludzi, którzy donosili robiła to ze strachu, ale mogli otrzymywać jakieś wynagrodzenie za swoją działalność. A. Gostomski w swoim Gospodarstwie z końca XVI w. zalecał organizowanie sieci donosicieli w dobrach. Na ścianie można dostrzec przykazania boskie uzupełnione napisem : BOŻE PRZYKAZANIE BOJASN PANSKĄ MIEY PRZED OCZYMA. Było ono adresowane chyba do wszystkich pracowników folwarku, służąc jako przestroga przed popełnieniem złych czynów np. celowym opóźnianiem przez chłopów robót polowych. Z kolei w prawym rogu widzimy jak sługa - poddany właściciela dóbr pokornie oddaje pożyczone wcześniej pieniądze. Warto zwrócić uwagę, że zwrot ten uzupełniony jest stu procentowymi odsetkami od pierwotnej sumy. Jest to pewien sygnał dla nas jak według pana w XVII w. powinno wyglądać poddaństwo. Wszelka pomoc udzielona gospodarzom ( np. w ziarnie na przednówku, lub w chwili zagospodarowywania się nowego osadnika na włościach szlachcica ) powinna być zwrócona z nawiązką. Tak więc być poddanym pana folwarku oznaczało ogromne uzależnienie danego człowieka. ( Drzeworyty na stronie: dziewka robiąca masło z : Kalendarza wiecznego ( XVII w. ); zaufany chłop z : odcisk z klocka drzeworytniczego ( XVI w. ) ze zbiorów Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego; Wizerunek sługi wiernego - anonimowy drzeworyt z 1655 roku ).